MİLLİYETÇİLİK, BİLİM VE DİN: TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN MİLLİ TOPLUM TAHAYYÜLÜNDE HALK DİNİ

Yıl 2020, Sayı: 96, 595 - 616, 17.12.2020

Murat Coşkuner

Öz

İktidar ve bilim arasında var olan kadim dayanışma, 19. ve 20. yüzyıllarda milli bir devlet ve toplumun oluşturulması amacıyla bir kez daha kendini gösterir. Milliyetçi iktidarlar, toplumu homojen bir bütünlük olarak inşa etmek için bilimden oldukça fazla yararlanırlar. Milli bir Türk toplumunun inşa edilmesi sürecinde bilimin sunduğu hizmetleri böyle bir bağlam üzerinden değerlendiren bu çalışma, Türk milliyetçi elitlerinin bilimsel paradigmaları kullanarak halk dinini nasıl işlevsizleştirdiklerini tartışmaktadır. Fransız Sosyolog Emile Durkheim’in ileri sürdüğü bilimsel teorilerin manipülasyonu, aşırı yorumu ve kimi zaman ilgili teorinin en hayati noktalarının görmezden gelinmesi suretiyle bunun mümkün kılındığını göstermeyi deneyen çalışma, bu amaç kapsamında Durkheim’dan yoğun bir şekilde etkilenen iki milliyetçi düşünür Ziya Gökalp ve Mehmet Fuad Köprülü’nün çalışmalarına odaklanmaktadır. Bu milliyetçi entelektüellerin eserlerini metin analizi yöntemiyle çözümleyen çalışma, milliyetçi toplumun yaratılmasında dine ve dinsel kültüre yönelik işleyen bir dizi bilimsel manipülasyonu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmanın planı içerisinde ilk bölümde iktidarın bilimle olan ilişkisi tartışılarak bu süreçte entelektüellerin rolü ön plana çıkartılacaktır. İzleyen bölümde Türk siyasal hayatında bilim ve iktidar arasındaki ilişki çözümlenerek adı anılan iki milliyetçi entelektüelin milliyetçi fikirlerinin bilimsellik ile nasıl iç içe geçtiği analiz edilecektir. Üçüncü ve son bölümde ise Durkheim’in teorik izahları yorumlanırken ortaya çıkan manipülasyon ve aşırı yorumların halk dinini ve dinsel halk kültürünü nasıl işlevsizleştirdiği tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Halk Dini, Milliyetçilik, Bilimsel Manipülasyon, Ziya Gökalp, Mehmet Fuad Köprülü

Nationalism, Science and Religion: Folk Religion in National Society Imagination of Turkish Nationalism

Öz

Solidarity, established strongly between power and science, showed once again in the 19th and 20th centuries to create national states and societies. Nationalist powers to build their own national societies as a homogeneous totality benefited from science excessively. This study, which examines in the context of services provided by science in the process of building a national Turkish society, discusses how Turkish nationalist elites use the scientific paradigms to make the folk religion nonfunctional. The study, which attempts to show that this is made possible by the manipulation, over-interpretation and ignoring the most vital points of scientific theories by French Sociologist Emile Durkheim, focuses on the works of two nationalist thinkers as Ziya Gökalp and Mehmet Fuad Köprülü intensively influenced by Durkheim. This study aims to reveal a series of scientific manipulations towards religion and religious culture in the creation of a nationalist society, by analyzing the works of these nationalist intellectuals with the method of context analysis. In the first part of the study plan, the relationship of power with science will be discussed and the role of intellectuals in this process will be highlighted. In the following section, it will discuss how ideas of nationalist thinkers at issue intertwine with science by analyzing the relation between science and power in Turkish political life. In the third and last part, it will be shown how the manipulation and over-interpretation in the process of interpretation of Durkheim’s theoretical explanations make folk religion and religious folk culture nonfunctional.

Anahtar Kelimeler

Folk Religion, Nationalism, Scientific Manipulation, Ziya Gökalp, Mehmet Fuad Köprülü

Kaynakça

• Alan, Sheridan. (1980). Michel Foucault/The Will to Truth. London: Tavistock Pub- lications.
• Arık, Efe. (2014). “ ‘Birtakım Muğlak Ziya Oyunları’: Millî Mücadele’de Ziya Gökalp ve Durkheim Sosyolojisine Yönelik Eleştiriler ve Dergâh Dergisi”. İs- tanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi 3: 28, 139-170.
• Asılsoy, Abdülkerim. (2008). “Türk Modernleşmesi Öncülerinden Fuat Köprülü: Ha- yatı, Eserleri ve Fikirleri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversi- tesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Baha Said Bey. (2000). Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri. Haz. İs- mail Görkem. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Balandier, Georges. (2010). Siyasal Antropoloji. Çev. Devrim Çetinkasap. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Başgöz, İlhan. (2011). “Türkiye’de Folklor Çalışmaları ve Milliyetçilik”. Çev. Serdar Uğurlu. Turkish Studies 6: 3, 1535-1547.
• Bauman, Zygmunt. (1996). Yasa Koyucular ile Yorumcular. Çev. Kemal Atakay. İs- tanbul: Metis Yayınları.
• Berktay, Halil. (1983). Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Chartier, Roger. (1998). Yeniden Geçmiş: Tarih, Yazılı Kültür, Toplum. Çev. Lale Ar- slan. Ankara: Dost Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul. (2002). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• De Certeau, Michel. (2009). Gündelik Hayatın Keşfi I: Eylem, Uygulama, Üretim Sanatları. Çev. Lale Arslan Özcan. Ankara: Dost Kitabevi.
• Dressler, Markus. (2016). Türk Aleviliğinin İnşası. Çev. Defne Orhun. İstanbul: Bilgi Üni. Yay.
• Durkheim, Emile. (1961). Moral Education. Çev. E. K. Wilson, H. Schnurer. New York: Free Press of Glencoe.
• ——. (1984). The Division Of Labour In Society. Çev. W. D. Halls. London: The Macmillan Press.
• ——. (1995). The Elementary Forms Of Religious Life. Çev. Karen E. Fields. New York: The Free Press.
• Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden Deryada Katresinden. Der. P. Ecevitoğlu, A.
• M. İrat, A. Yalçınkaya. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Karpat, Kemal. (2002). “Millets And Nationality: The roots of the Incongruity of Na- tion And State in the Post-Ottoman Era”. Studies On Ottoman Social And Po- litical History: Selected Articles And Essays. London: Brill.
• Köprülü, Mehmet Fuad. (1928). “Sunuş”. Bektaşilik Tetkikleri. Çev. Ragıb Hulusi. İstanbul: Devlet Matbaası.
• ——. (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Ki- tabevi.
• ——. (1935). “Abdal”. Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi. Haz. M. F. Köprülü. İs- tanbul: Türkiyat Enstitüsü.
• ——. (1966a). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ——. (1966b). “Türk Edebiyatı’nın Menşe’i”. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ——. (1966c). “Sazşairleri, Dün Ve Bugün”. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ——. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ——. (1979). “Bektaş”. İslam Ansiklopedisi. Haz. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• ——. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ——. (1999). “Edebiyatımızda Milliyet Hissi”. Türk Yurdu. Ankara: Tutibay Yayın- ları.
• ——. (2001). “Bektaşiliğin Menşeleri”. Türk Yurdu. Der. M. Şefkatlı. Ankara: Tuti- bay Yayınları.
• ——. (2005a). Türk Tarih-İ Dinisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ——. (2005b). Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mardin, Şerif. (1991). “2000’e Doğru Kültür ve Din”. Çev. A. G. Tosun. Türkiye’de Din ve Siyaset. Der. M. Türköne, T. Önder. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ——. (1992a). Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ——. (1992b). “Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkile- ri”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mayor, Federico; Forti, Augusto. (1997). Bilim ve İktidar. Çev. Mehmet Küçük. An- kara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
• Mestrovic, Stepjan. (2015). 21. Yüzyılda Durkheim. Çev. S. Güldal, S. Güldal, İstan- bul: Matbu Kitap.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2010). “Hacı Bektaş Veli’nin Tasavvufi Kimliğine Yeniden Bakış: Yesevi, Haydari, Vefai, Babai Yahut ‘Şeyhlikten Müridlikten Fariğ Bir Meczup”. Hacı Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden Deryada Katresinden. Der. P. Ecevitoğlu, A. M. İrat, A. Yalçınkaya. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Öztürkmen, Arzu. (2014). Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Smith, Anthony David. (1994). Milli Kimlik. Çev. Bahadır S. Şener. İstanbul: İletişim Yayınları. (2002). Küreselleşme Çağında Milletler ve Milliyetçilik. Çev. Derya Kömürcü. İstanbul: Everest Yayınları
• Stevens, Jacqueline. (2001). Devletin Yeniden Üretimi. Çev. A. Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Şirin, İbrahim. (2002). “Osmanlı’da Tarihe Anlam Arayışı”. Ankara Üniversitesi Os- manlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 11, 555-575.
• ——. (2014). “Osmanlı’dan Günümüze Türk Akademisinin Siyasi İktidar ile Dansı”. Türkiye’de Siyasal Şiddetin Boyutları. Der. G. Çeğin, İ. Şirin. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Taştan, Yahya Kemal. (2017). Balkan Savaşları ve Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu. İs- tanbul: Ötüken Neşriyat.
• Toprak, Zafer. (1986). “Türkiye’de Çağdaş Tarihçilik (1908-1980)”. Türkiye’de So- syal Bilim Araştırmalarının Gelişimi. Der. Sevil Atauz. Ankara: Olgaç Mat- baası.