DERSİM YÖRESİNDEKİ OCAKLARIN KIZILBAŞ/ALEVİ VE BEKTAŞİ GELENEĞİYLE İLİŞKİSİ

Yıl 2015, Sayı: 74, 131 - 150, 24.06.2015

Yalçın Çakmak

Öz

Dersim, Anadolu Aleviliği ile olan ilişkisi ve kendine has etnik-inançsal yapısından ötürü herdaim dikkat çekici bir cazibeye sahip olmuştur. Buna rağmen, farklı kültürlere ait bir gönüllülüğün“ortak tecellisi” olan Dersim kimliğinin, özellikle de Kızılbaş/Alevi inancı ve Bektaşitarikatı ile olan münasebeti henüz gereğince irdelenmemiştir. Böylesine bir gereklilik, herşeyden önce yöre inancının önemli yapı taşlarından olan Ocak sistemine dikkat çekmektedir.Bu yöndeki incelemelerin ilk uğrak yeri olan Ocakların, Dersim’deki kutsal mekân kültünedair inançsal bir ‘arkeolojik’ malzeme sunacağı muhakkak. Diğer yandan, toplumsal ilişkilerbağlamında sağladıkları meşruiyeti olağanüstü bir takım kurucu epizotlar ile işlevselleştirenbu Ocakların, söz konusu olan kurucu anlatıları ile birlikte karşılaştırmalı bir değerlendirmeyede ihtiyacı vardır. Zira Ocakların inşasına katkı sunan bu olağanüstü unsurların, Kızılbaş/Alevi ve Bektaşi geleneği ile olan yakın benzerliği dikkat çekicidir. İlk bakışta ortak bir köken,benzerlik ve sürekliliğe işaret eden bu hususların, farklı bir okuma ile etkileşim, uyarlama,asimilasyon veya tek taraflı bir kültürel tahakküme kapı araladığı da düşünülebilir.

Anahtar Kelimeler

Dersim, Kızılbaş, Alevi, Bektaşi, Ocak

THE RELATION OF HEARTHS IN DERSIM WITH QIZILBASH/ ALEWI AND BEKTASHI TRADITION

Öz

Due to its relation with Anatolian Alewism and ethnic-religious structure, Dersim has always been a centre of attention. However, specific relation of Dersim identity, which is “common occurrence” of a voluntariness belonging to different cultures, with Qizilbash/Alewi belief and Bektashi sect, has not been examined thoroughly. Such a necessity draws attention to Hearth System, one of the constituents of the region’s belief. It is certain that the Hearths, primary sources of the studies in this respect, provide archaeological material regarding cult of sacred space in Dersim. On the other hand, functionalizing the legitimacy they gain in terms of social relations with the help of some extraordinary framer episodes, these Hearths require a comparative assessment together with the framer narratives. For it is remarkable that these extraordinary elements, which contribute to foundation of Hearths, have close affinity with Qizilbash/Alewi and Bektashi tradition. These matters, pointing to a common origin, similarity and persistence at first glance, could be considered to give rise to interaction, adaptation, assimilation or a cultural domination yet from another perspective

Anahtar Kelimeler

Dersim, Qizilbash, Alevi, Bektashi, Ocak/Hearth

Kaynakça

• ANDREWS, P.A. (1992). Türkiye’de Etnik Gruplar. çev: Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Ant Yayınları.
• AKSOY, G. (2006). Dersim Alevi Kürt Mitolojisi-Ra Raq’da Dinsel Figürler. Ankara: Komal Yayınevi.
• _____ (2009). ‘Anadolu Aleviliği’nden Dersim’e (Alevi Tarihine Coğrafi Bir Giriş). Ankara: Dipnot Yayınları.
• AKSÜT, H. (2012). Aleviler (Türkiye –İran –Irak, Suriye, Bulgaristan). 3. Baskı. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• ALPTEKİN, A.B. (2012). Efsane ve Motifleri Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları.
• BİRDOĞAN, N. (1992). Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi (Ocaklar- Dedeler- Soyağaç- ları). İstanbul: Alev Yayınları.
• BRUİNESSEN, M. (2008). Kürtlük, Türklük, Alevilik (Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri. 7. Baskı. çev: Hakan Yurdakul. İstanbul: İletişim Yayınları.
• BUMKE, P.J. (1997). Dersim’de Kızılbaş Kürtler, Marjinalite (Aykırılaşma) ve Rafizilik. Alevilik ve Kürtler (İnceleme- Araştırmalar-Belgeler. der: Mehmet Bayrak. Ankara: Öz-ge Yayınları.
• BUYRUK (İmam Cafer-i Sadık Buyruğu). (2005). Haz: Fuat Bozkurt. İstanbul: Kapı Yayın- ları.
• ÇEM, M. (1999). Dersim’de Alevilik. İstanbul: Peri Yayınları.
• ÇAKMAK, Y. (2012). Tunceli-Hozat Bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik (Tarih-İnanç ve Doktrin-Ritüel). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü. Ankara.
• _____ (2013), Tunceli-Dersim’de Sarı Saltık Kültü ve Ocağı. Alevi Ocakları ve Örgütlenmele- ri (1.Kitap). der: Erdal Gezik ve Mesut Özcan. Ankara: Kalan Yayınları.
• ÇAKMAK, H. (2013). Kuresu Ocağı. Alevi Ocakları ve Örgütlenmeleri (1.Kitap). der: Erdal Gezik ve Mesut Özcan. Ankara: Kalan Yayınları.
• DANIK, E. (1993). Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşları. 2. Baskı. Ankara: T.K.A.E. Yayınları.
• _____ (2006). Öteki Tanrılar (Alevi ve Bektaşi Mitolojisi). Ankara: İmge Kitapevi Yayınları.
• DERSİMİ, M.N. (1997). Hatıratım. İstanbul: Doz Yayınları.
• DENİZ, D. (2012). Yol/Re: Dersim İnanç Sembolizmi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• _____ (2013). Dewreş Gewr Ocağı/Aşireti (Dersim’in Dervişlik Geleneğinde Bir Direniş Öyküsü). Alevi Ocakları ve Örgütlenmeleri (1.Kitap). der: Erdal Gezik ve Mesut Özcan. Ankara: Kalan Yayınları.
• DULKADİR, H. (2012). Kutsal Mekanlarımız ve Efsaneler. Ankara: Kalan Yayınları.
• EBÜ’L HAYR-I RUMİ (1988). Saltuk-nâme (c. 2-3). haz: Şükrü Haluk Akalın. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ELIADE, M. (2006). Şamanizm. 2. Baskı. çev: İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitapevi Yayın- ları.
• ELVAN ÇELEBİ. (1995). Menâkıbu’l-Kudsiyye Fi Menâsıbi’l-Ünsiyye. haz: İsmail E. Erünsal ve Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• EVLİYÂ ÇELEBİ. (1998). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (2.Kitap). haz: Zekeriya Kurşun, Sey- yid Ali Kahraman, Yücel Kurşun. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• _____ (1999). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (3.Kitap). haz: Seyyid Ali Kahraman, Yücel Kur- şun. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• EMİROĞLU, K. ve AYDIN, S. (2003). Antropoloji Sözlüğü. Ankara. Bilim ve Sanat Yayınları.
• ______ (2003). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. 4. Baskı. İstanbul: İle- tişim Yayınları.
• ______ (2011a). Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri (Selçuklular Dönemi). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ______ (2011b). Sarı Saltık (Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destani Öncüsü). 2. Baskı. An- kara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZCAN, M. (1997). Zazaca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• ŞANLI, H.H. (2013). Derviş Cemal Ocağı. Alevi Ocakları ve Örgütlenmeleri (1.Kitap). haz: Erdal Gezik ve Mesut Özcan. Ankara: Kalan Yayınları.
• ŞENER, C. (2004). Türkiye’de Yaşayan Etnik ve Dinsel Gruplar. İstanbul: Etik Yayınları.
• TAN, A. (2011). Yaşayan Alevilik. Ankara: Ürün Yayınları.
• ULUĞ, N. H. (1939). Tunceli Medeniyete Açılıyor. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• UŞAKLI ALİ İBNİ HACI MUSTAFA. (1993). Velâyetname-i “Kolu Açık” Hacim Sultan. der: Derviş Burhan. Ankara: Ayyıldız Yayınları.
• YALGIN, E. (2013a). Cemal Abdal Ocağı (Ocaxe Cemal Avdel). Alevi Ocakları ve Örgütlen- meleri (1.Kitap). haz: Erdal Gezik ve Mesut Özcan. Ankara: Kalan Yayınları.
• _____ (2013b). Şıx Dilo Belincan (Aşire Pilvankan u Ocaxe Şıx Delil-i Berxecan). Alevi Ocakları ve Örgütlenmeleri (1.Kitap). haz: Erdal Gezik ve Mesut Özcan. Ankara: Kalan Yayınları.
• YAMAN, A. (1998). Alevilikte Dedeler, Ocaklar. İstanbul: Ufuk Matbaacılık.
• YILDIRIM, R. (2007). Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli) ve Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ______ (2012). Kiştim Marı: Dersim Yöresi Kızılbaş Ocaklarının Hacı Bektaş Evladına Bağlama Girişimi ve Sonuçları. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1): 1-21.