YABALI BABA MENKIBELERİNİN KÖKENLERİ ÜZERİNE

Yıl 2019, Sayı: 91, 11 - 28, 23.09.2019

Ünsal Yılmaz Yeşildal

Öz

Bir kısmı dinî bir kısmı da tarihî efsaneler başlığı altında değerlendirilen menkıbeler, din ve tarihleolan münasebetlerinden dolayı halkın gündelik yaşamında önemli yer tutmaktadır. Dinî özellikleriyleöne çıkan ve çoğunluğu veli adıyla anılan menkıbe kahramanları başlarından geçenler ya da yaptıklarıylaedebî bir metin formuna dönüşmüş bu eserler üzerinden muhatabı olan halka ders ve mesaj vermektedir.Veliler toplum içerisinde yaşayan din ulularıdır. Hıristiyan toplumlarda aziz adıyla bilinenvelilerin İslam öncesi Türklerdeki benzeri de Kam adı verilen din adamlarıdır. İslamiyet’in kabulüylebirlikte veli kavramıyla tanışan Türkler Ahmet Yesevi’yi başlangıç kabul edip silsile yoluyla özelliklede Hacı Bektaş Veli üzerinden süren bir veli kültü anlayışı ortaya koymuşlardır. Ahmet Yesevi’yi deİslam Peygamberi Hz. Muhammet’le ilişkilendiren Türkler veli kültü sayesinde kendilerine özgü birdinî eğitim-öğretim biçimi geliştirmeyi başarmışlardır. Veli kültü temelinde bir olay örgüsüne sahipolan menkıbeler, kahramanı olan velilerin göstermiş oldukları kerametlerle süslenmiştir. Peygambermucizelerinden mülhem anlatılara dâhil oldukları düşünülen kerametler menkıbenin ana unsurudur.Suda batmamak, ateşte yanmamak, aynı anda iki farklı yerde olmak, içinde bulunulan zamandanbaşka bir zamana yolculuk edebilmek, azı çok kılmak, zihinden geçenleri okuyabilmek gibi çoksayıda olağanüstü özellik keramet başlığı altında sıralanmaktadır. Bu kerametlerin biri de yabaylasavaşmaktır. Aslında bir tarım aleti olan yaba menkıbelerde teçhizatlı ordular karşısında savaşanvelinin silahına dönüşmüştür. Bu yönüyle de velilerin kuşandıkları tahta kılıçları anımsatmaktadır.Bu çalışmada Anadolu’nun farklı yerlerinde bilinen “Yabalı Baba” anlatılarının dinî, tarihî ve mitikkökenlerine dair değerlendirmeler yapılarak bu anlatıların halk muhayyilesinde uzun yıllardan berivar olmasının nedenleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

yaba, Yabalı Baba, tahta kılıç, Hacı Bektaş Velî, menkıbe

On The Origins of Yabali Baba Menqabes

Öz

Menqabes a part of which is the religious and a part of which is the historical legends has an important place in the daily life of the people due to the relationship between religion and history. The menqabe protagonists, who are distinguished by their religious characteristics and who are mostly referred as “veli”, give lessons and messages to the people and societies, which have been transformed into a literary text form through events or acts. “Velis” are the religious elders living in the society. The Velis are clerics known as saints in the Christian societies and called Kam among the pre-Islamic Turks. After adopted the religion of Islam, Turks met the concept of veli accepting Ahmet Yesevi as the beginning and through silsile, especially through Hacı Bektaş Veli, they have put forward an perception of a Veli cult that has lasted. The Turks, who connected Ahmet Yesevi with the Messenger Hz. Mohammad, succeeded in developing a specific form of religious education with the help of the cult of the Veli. The menqabes, which has a pattern of events based on the cult of the Veli, is decorated with the “keramets” shown by the protagonists, that are Velis. “Keramets”, which are thought to be included in narratives inspired by the miracles of the Messenger, are the main element of the menqabe. Many extraordinary features such as not sinking in water, not burning in fire, being in two different places at the same time, being able to travel from the current time to another time, making few too many, reading the mind of the passersby are listed under the title of “keramet”. One of this “keramet” is fighting with the pitchfork. Pitchfork, which is originally an agricultural tool, is transformed into the weapon of the “veli” who fights against the equipped armies in menqabes. In this respect, it is reminiscent of the wooden swords that the “velis” are putting on. In this study, the spiritual, historical and mythical origins of the narratives of “Yabalı Baba” which are known in different parts of Anatolia will be evaluated and the reasons why these narratives have existed in public imagination for many years will be emphasized

Anahtar Kelimeler

pitchfork, Yabalı Baba, wooden sword, Hacı Bektaş Velî, menqabe

Kaynakça

• Acar, Hakan. (2013). “Burdur Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Akın, Recep. (1995). Yeşil Giresun ve İlçeleri. İstanbul: yy.
• Alekseyev, N, A. (2013). Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi. Çev.: Metin Er- gun. Konya: Kömen Yayınları.
• Altıntaş, Hayrani. (ty). Tasavvuf Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Avcı, Ali Haydar. (2015). Abdalan-ı Rum ve Geyikli Baba. Ankara: La Kitap Yayın- ları.
• Benekay, Yahya. (1967). Yaşayan Alevilik. İstanbul: yy.
• Boratav, Pertev Naili. (1969). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Ya- yınevi.
• Bozkurt, Fuat. (2000). Çağdaşlaşma Sürecinde Alevilik. İstanbul: Doğan Kitapçılık.
• Böwering, Gerhard. (1980). The Mystical Vision of Existence in Classical Islam: The Qur’anic Hermeneutics of the Sufi Sahl al-Tustari (d. 283/896). Berlin: De Gruyter.
• Carnoy, H.-Nicolaides, J. (1894). Folklore de Constantinople. Paris: ty.
• Caydı, Selçuk Cahit. (2009). Tanrı’nın Başmeleği Mikael’in Honaz’a İnişi, http:// konstantiniye.blogspot.com/2009/, Erişim tarihi ve saati: 24/06/2019, 19.15.
• Çıblak, Nilgün. (1995). “İçel Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma (İnceleme-Metinler)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Çobanoğlu, Özkul. (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. An- kara: Akçağ Yayınları.
• Dağlı, Ahmet. (2012). “Yapısalcı Açıdan Amasya Efsaneleri Ondokuz Mayıs Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.”. Samsun.
• Deger, Mete Bülent. (2014). “Hatay Efsanelerinin Bağlam Merkezli Halk Bilimi Yön- temleri Açısından İncelenmesi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mersin Üniversitesi, Mersin.
• Demir, Necati-Erdem, Mehmet Dursun. (2013). Saltıknâme-I (Saltık Gazi Destanı). İstanbul: Uluslarası Kalkınma ve İşbirliği Derneği Yayınları.
• Durmuş, İsmail. (2010). “Tabakat”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul, 288-290.
• Eliade, Mircea. (1999). Şamanizm. Çev.: İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi.
• Erhat, Azra. (2013). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erol, Mehmet. (1996). “Taşeli Platosu Efsaneleri (İnceleme-Metinler)”. Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Evliyâ Çelebi. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Kon- ya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne. 3. Cilt 1. Ki- tap. Yay. Haz.: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ——. (2008a). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. 1. Cilt 2. Kitap. Yay. Haz.: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Ya- yınları.
• ——. (2008b). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bo- lu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit. 2. Cilt 1. Kitap. Yay. Haz.: Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Göde, Halil Altay. (2010). Isparta Efsaneleri. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Gökşen, Cengiz (1999). “Giresun Efsaneleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (2017). Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli Vilâyet-nâme. İstanbul: İnkılâp.
• Görkem, İsmail. (1987). “Elâzığ Efsaneleri Üzerinde Araştırmalar (Metinler ve İnce- lemeler)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Graham, William A. (1977). Divine Word andProphetic Word in EarlyIslam: A Re- consideration of theSources, with Special Reference to the Divine Sayingor Ha- dith Qudsi, No. 49, Mouton, The Hague.
• Grebennikova, N. S. (2004). Altayskiy Panteon-Bogi, Duhi, Kultı, Gorno-Altaysk.
• Güleç, İsmail. (1999). Peygamber Efendimizin Ev Sahibi Ebû Eyyûb Ensârî. Yay. Haz.: İsmail Güleç. İstanbul: Pamuk Yayıncılık.
• Güzel, Abdurrahman. (1999). Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kuru- mu Yayınları.
• Hafız Halil. (2015). Şeyh Bedreddin Menakıbnamesi. Manzum Çeviri: Prof. Dr. Meh- met Kanar. İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Haskan, Mehmed Mermi. (2008). Eyüp Sultan Tarihi. C. I. Ankara: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları.
• İnan, Abdülkadir. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kanar, Mehmet. (2009). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Karadavut, Zekeriya. (1992). “Yozgat Efsaneleri (İnceleme-Metin)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Karamustafa, Ahmet T. (2017). Tasavvufun Oluşumu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniver- sitesi Yayınları.
• Kartal, Atila. (2017). Konya Halk Kültüründe Türbeler Etrafında Oluşan İnanç ve Uygulamalar. Düsseldorf: Lap Lambert Academic Publishing.
• Kavcar, Cahit-Yardımcı, Mehmet. (1990). Efsanelerimiz İnönü Üniversitesi Efsane Derleme Yarışması. Malatya: İnönü Üniversitesi Basımevi.
• Kılıç, Filiz-Arslan, Mustafa-Bülbül, Tuncay. (2007). Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin). Ankara: Grafiker.
• Köprülü, M. Fuad. (2003). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Ya- yınları.
• Melikoff, Irene. (2015). Uyur İdik Uyardılar. İstanbul: Demos Yayınları.
• Necatigil, Behçet. (2017). Küçük Mitologya Sözlüğü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Nicholson, Reynold A. (2014). İslâm Sûfîleri. Çev.: K. Işık, R. Fığlalı, M. Dağ, A. Şener, R. Ayas, İ. Kayaoğlu. İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2000). Babaîler İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ——. (2002). Sarı Saltık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ——. (2003). Alevî Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ——. (2014). Dede Garkın ve Emîrci Sultan. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ——. (2016). Türk Sufîliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Olgun, Yusuf. (1989). “Tarihî Bursa Efsâneleri Derleme-İnceleme”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Özdoğan, Rahime. (2006). “Amasya’da Adak Yerleri İle İlgili Halk Anlatıları”. On- dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Samsun.
• Pakalın, Mehmet Zeki. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. 2. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Potapov, L, P. (2012). Altay Şamanizmi. Çev.: Metin Ergun. Konya: Kömen Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim. (1992). Efsane Araştırmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Saral, İsmail Tosun. (2004). “Gül Baba ve Tahta Kılıcı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 2004/31, 245-256.
• Sönmez, Bayram. (1994). “Niğde Efsâneleri (Tahlil ve Metinler)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Şener, Cemal. (2001). Şamanizm. İstanbul: Etik Yayınları.
• Türker, Ferah. (2011). “Altay Türklerinin Efsaneleri (İnceleme-Metin)”. Yayımlan- mamış Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, İzmir.
• Türktaş, M. Metin. (2013). Denizli Efsaneleri. Denizli: Denizli Belediye Kültür Ya- yınları.
• Uludağ, Süleyman. (2013). “Veli”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. 43, İstanbul: TDV Diyanet Vakfı Yayınları, 25-28.
• Uyanıker, Nursel. (2011). “Eyüp Sultan Türbesi Etrafında Teşekkül Eden Efsanelerin Tespiti ve İncelenmesi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Yakın, Salih. (2017). “Kütahya Efsaneleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Çankırı Karatekin Üniversitesi, Çankırı.
• Yılmaz, Kaya. (1998). “Giresun Folkloru”. Bitirme Tezi. Elazığ
• Yörükân, Yusuf Ziya. (2006). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. İstan- bul: Ötüken.