ANADOLU DANS GELENEĞİNDE TÜRK DİNÎ DANSLARI VE HAYVAN SEMBOLİZMİ

Yıl 2023, Sayı: 106, 319 - 336, 03.07.2023

Muharrem Feratan , Erhan Solmaz

Öz

Günümüzde bir eğlence unsuru olarak görülen danslar ilkel zamanlarda bir ibadet unsuru olarak ortaya çıkmıştır. İlk başlarda tanrıları memnun etme veya onların gazabından korunma amacıyla icra edilen bu danslar, daha sonraki aşamada tanrıya ulaşma ve onunla bir olama amacı taşımıştır. İnsanlar, bu amaca ulaşabilmek için de dinî danslarında tabiatı ve hayvanları taklit etmişlerdir. Hayvanların davranışlarını gözlemleyen insanlar onlara karşı kimi zaman bir korku kimi zamansa hayranlık duymuşlardır. Bu korku ve hayranlık hissi insanın hayvan ile özdeşleme ve onun meziyetlerini edinme çabasını ortaya çıkarmıştır. Bu özellikleri edinmenin de ancak hayvan hareketlerini taklit etmekle olacağına inanmıştır. Nitekim bu durum, günümüzde sergilenen dinî dansların figürlerinde, ilahilerinde ve bu ilahilerin içerdikleri sözlerle de desteklenmektedir. Anadolu’da görülen dinî danslar antik dönemden beri birçok uygarlıkta yer almıştır. Genellikle dairesel bir form şeklinde icra edilen bu danslar Anadolu’nun Türk İslam egemenliğine girmesiyle farklı bir boyuta taşınmıştır. Çünkü Türklerin Orta Asya’dan getirdikleri Bozkır kültürü ile Anadolu da karşılaştıkları Akdeniz ve Mezopotamya kültürlerinin kaynaşması ile dans geleneğinde de bir takım değişimlerin gerçekleşmesi kaçınılmaz olmuştur. Bu nedenle çalışmada Anadolu sahasında yer alan Türk dinî danslarının hangileri olduğu? bu danslarda sembolize edilen hayvanlar ve bu hayvanların Türk İslam kültüründe ne anlama geldiği? gibi sorulara yanıt bulmayı amaçlamıştır. Bu amaca ulaşmak için de nitel araştırma yöntemine başvurularak konu ile ilgili yazılı ve görsel materyallerin incelenmesini ve çözümlenmesini içeren doküman incelemesi ve eleştirel söylem analizi teknikleri kullanılmıştır. Ayrıca söz konusu dinî dansların görüntüleri Kare kod (QR kod) sistemi ile çalışmaya eklenmiştir. Çalışmamızda genel olarak Anadolu sahasındaki Türk dinî dansları ve bu danslarda görülen hayvan sembolizmi tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dini dans,, Hayvan, Sembolizm, Ritüel, Tasavvuf

Kaynakça

• Akarpınar, R. Bahar. “Sûfî Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme”, Türkbilig, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 7 (2004), 3-19.
• Akdoğan, Bayram. “Türk Din Musikisinin Anadolu’da Doğuşu ve Tarihi Seyri Hakkında Bazı Mülahazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44/1, (2003), 345-371.
• Altınok, Baki Yaşa. “Kitab’ül-Fevâid (Faydalı Öğütler),” Hacı Bektaş Veli Külliyatı. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Yayınları, 2010.
• Altıntaş, Hayrani. Tasavvuf Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları No:171, 1986. And, Metin. Türk Köylü Dansları. İstanbul: İzlem Yayınları. 1964.
• Arıoğlu, İ. Ethem. “Ömer Fuâdî’nin Devran Hakkındaki Görüşleri ve Devran Risalesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 91, (2019), 147-167.
• Armutlu, Sadık. “Kelebeğin Ateşe Yolculuğu: Klasik Fars ve Türk Edebiyatında Şem’ü Pervâne Mesnevileri”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39 (2009), 877-907.
• Artun, Erman. Dini- Tasavvufi Halk Edebiyatı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2010.
• Aydın, Cengiz. Uşşâkî Şiirinde Din ve Tasavvuf. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Aypay, A. İrfan. Nahifî Süleyman Efendi (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Bachelard, Gaston. Ateşin Psikanalizi (Çev. A.Yiğit). Ankara: Bağlam Yayıncılık, 1995.
• Becker, Judith. “Music and Trance”, Leonardo Music Journal, 4, (1994), 41-51.
• Bedevî Zikri ve Dua. Tasavvuf, İrfan ve Meydan Meşkleri Bölümü. Erişim 22.11.2022. https://www.youtube.com/watch?v=7lz_d2Wkg9w&t=47s
• Beydiz, M. Gürbüz. Mitolojiden Sanata Hayvan İmgesi. İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları, 2016.
• Bilgin, Azmi. “Tasavvuf ve Tekke Edebiyatı”. İlmi Araştırmalar Dergisi, 1, (1995), 61-82.
• Bozdemir, Oğuz. Orta Asya Şaman Ritüelleri Sembol ve Objelerinin Seramik Formlarda Yorumu. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanatta Yeterlik Çalışması, 2019.
• Bozkurt, Ergun. “Başlangıcından Aristo Dönemine Kadar İnsan ve Böcek İlişkilerine Kısa Bir Bakış”, Türkiye Entomoloji Dergisi, 13/1 (1989), 43-57.
• Bozkurt, Fuat. Semahlar. İstanbul: Cem Yayınları, 2.Baskı, 1995.
• Boztemir, Emine. Alevi ve Bektaşi Şiirinde Mitolojik Öğeler. İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Ceylan, Ömür. Kuşlar Dîvânı / Osmanlı Şiir Kuşları. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Ceylan, Semih. “Vecd”, TDV İslam Ansiklopedisi. 42/583-584. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2012.
• Cüre, İskender. “Osmanlı'nın Nadir Tarikatlarından Zenbûriyye ve Şeyh Yahya Âgâh Efendi'nin Üç Eseri”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi. 12 (2021), 1-13.
• Çetin, Özer. “Sembolizmin Psikolojisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/2, (2009), 87-112.
• Dedegarkınoğlu, Hüseyin. Dede Garkın Süreğinde Cem. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 1. Baskı, 2010.
• Demirel, H. Gamze. “Şem ve Pervane’nin İçsel Yolculuğuna Dair Felsefi Bir Yaklaşım”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5 (2006), 135-144.
• Demirsipahi, Cemil. Türk Halk Oyunları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1975.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi, 14. Baskı, 1997.
• Dictionnaire Larousse. Ansiklopedik Sözlük. Cilt 6 İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993.
• Douglas-Klotz, Neil. “The Key İn The Dark: Self And Soul Transformation İn The Sufi Tradition”, (Ed.S.G. Mijares), Modern Psychology and Ancient Wisdom: An Anthology Of Healing Practices From The World’s Religious Traditions. 111-130, New York: Haworth Press, 2002.
• Elçi, Armağan. “Semah Geleneğinin Uygulanması”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 12 (1999), 171-184.
• Elçin, Şükrü. “Türk Halk Edebiyatında Turna Motifi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 2. (2003), 43-56
• Ergin, Erkan. “Türklerde Dini Danslar”. Tiyatro Araştırmaları Dergisi 12/12 (1995), 111-121.
• Eroğlu, Türker. Halk Oyunları El Kitabı. İstanbul: Mars Basım Hizmetleri, 1999.
• Ersever, İ. Cem. Alevilerde Semah. İstanbul: Ant Yayınları, 3. Baskı, 1996.
• Ertap, Önder. Divan Şiirinde Hayvan Motifi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Gombrıch, Ernst H. Sanatın Öyküsü. (Çev. Erol Erduran, Ömer Erduran), İstanbul: Remzi Kitabevi, 2019.
• Gökbel, Ahmet. Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1. Baskı, 2019.
• Gönç-Şavran, Temmuz. “Sosyolojide Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemleri”. (Edt. Nadir Suğur). Sosyolojide Araştırma Yöntem ve Teknikleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yayınları, 2009.
• Güray, Cenk – Şimşek, Erdem. “Alevilik ve Etkileşim İçine Girdiği Kültürel Yapılar Açısından “Pervane” Kavramının İrdelenmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 60 (2011), 159-180.
• Hayy Zikri (Devran), Tasavvuf, İrfan ve Meydan Meşkleri Bölümü. Erişim 22.11.2022. https://www.youtube.com/watch?v=vIk38KxOvhI
• Hz. Mevlana'nın 746. Vuslat Yıldönümü, Karciğar Mevlevî Ayin-i Şerifi. Erişim 22.11.2022. https://www.youtube.com/watch?v=qFQviDV3MTA
• İnançer, Ömer Tuğrul. “Osmanlı Tarihinde Sûfîlik Ayin ve Erkanları”, Haz. A.Y. Ocak. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. 126-187 Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, 2014.
• Kalkandeler, Arman Ayşe. “Ritmik Kenetlenmenin Psikolojik Etkileri ve Trans Deneyimi: Bir Gözden Geçirme Çalışması”. Nesne Psikoloji Dergisi, 8/18 (2020), 548-559.
• Karamağaralı, Beyhan. “İç İçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, 249-270. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Karaman, Kasım. “Ritüellerin Toplumsal Etkileri”. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21, (2010), 227-236.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Allah’ın Bal Arısına Vahyi”, Tabula Rasa-Felsefe &Teoloji Dergisi, 11 (2004), 229-241.
• Kayaoğlu, İsmet. Mevlana’da Tabiat Sevgisi, 8. Milli Mevlana Kongresi Tebliğler. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1997.
• Kıyâm Zikri. Tasavvuf, İrfan ve Meydan Meşkleri Bölümü. Erişim 22.11.2022 https://www.youtube.com/watch?v=1wzC2ER2Y6E&t=3s
• Kızıl, Hayrettin. “Dini Sembolizm Üzerine”.Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/20, (2018), 327-351.
• Korkmaz, Esat. Simgeler Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar, 1. Baskı, 2010.
• Köprülü, M. F. ve F. Babinger. Anadolu’da İslamiyet. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Baskı, 2000.
• Köseler, Kadri. Hareket - Sahne ve Boyutlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Melıkoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar-Alevilik Bektaşilik Araştırmaları. (Çev. T. Alptekin). İstanbul: Cem Yayınları, 1. Baskı, 1993.
• Meydan Larousse. Büyük Lugat ve Ansiklopedi. Cilt 8, İstanbul: Meydan Gazetecilik ve Neşriyat, 1992.
• Orbay, Oturakçı Nigar. “Türkiye Türkçesinde Kelebek Adları”. ÇÜTAM Kültür Evi Konuşmaları Dergisi, 5/1 (2022), 13-38.
• Öke, M. Kemal. Aşk’la Dans. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 1. Baskı, 2012.
• Özcan, Nuri. “Bektaşi Musikisi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/371-372 İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1992.
• Özköse, Kadir. “İstanbul Tasavvuf Kültüründe Bedeviyyenin Yeri ve Üsküdar Bedeviyye Tekkeleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/1 (2012), 507-540.
• Özköse, Kadir. “Mevlânâ Düşüncesinde Firkat ve Vuslat”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 14. (2005). 233-249.
• Özmen, Mehmet. “Konya’da Güvercincilik”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1981), 157-187.
• Öztuna, Yılmaz. Türk Mûsıkisi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1. Baskı, 2000.
• Öztürk, Nurettin. “Pervane”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Sözlüğü. 5/93, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2006.
• Pakalın, M. Zeki. “Devran”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 1/438-441. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Salcı, V. Lütfü. “Gizli Türk Dinî Oyunları”. (Dü. İ. G. Kayaoğlu). Folklor ve Etnografya Araştırmaları. 481-539. İstanbul: Anadolu Sanat Yayınları. 1985.
• Schimmel, Annemarie. “Sema-i Semavi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/3 (1954), 19-25.
• Schimmel, Annemarie. Halifenin Rüyaları, İslam’da Rüya ve Rüya Tabiri, (Çev. Tuğba Erkmen) İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı, 2005.
• Segal, Robert A. “Dinsel Mit-Ritüel Kuram”. (Çev. Naim Atabağsoy). Millî Folklor Dergisi, 94. (2012), 173-187.
• Selvi, İnan. Türk Halk Edebiyatında Turna Motifli Türküler. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Siddiq, A. Baker. Tarihöncesi Toplumlarda İnsan-Hayvan İlişkisi ve Orta Anadolu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Faunası. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları. 2019.
• Somakcı, Pınar. “Türklerde Müzikle Tedavi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (2003), 131-140.
• Sural, Mahmut. “Konya’da Kuşçuluk ve Kuşçular”. 1. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi. 352 (1978), 8483-8486.
• Şapolyo, E. Behnan. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Elif Kitabevi, 1. Baskı, 2006.
• Tan, Nail. Folklor (Halkbilimi)- Genel Bilgiler. İstanbul: Halk Kültürü Yayınları. 1984.
• Tanman, M. Baha. “İstanbul Tekkeleri”. Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla, Büyük İstanbul Tarihi, 8/410-427. İstanbul: İBB Kültür Yayınları, 2015.
• Tanman, M. Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Tarcan, S. Sırrı.“Yeni Zeybek Raksı”. Haftalık Mecmua Neşriyatı. 3 (1926).
• Taşdemir, İpek. “Şeyh Gâlib’in Şiirlerinde Arı Sembolü”, Turkish Studies Language And Literature . 13/20 (2018), 701-720.
• Taşğın, Ahmet-Öner Atay, “Hazreti Şah’ın Avazı Turna Derler Bir Kuştadır”. Hacı Bektaş Velayetnamesi’nde Turna Ve Turna İlahisi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 92, (2019), 83-100.
• TDK. Türkçe Sözlük I. Ankara: TDK Yayınları, 1998.
• Thomsen, George. Tarihöncesi Ege. (Çev. C. Üster). İstanbul: Homer Kitabevi. 2007.
• Turan, Fatma Ahsen. “Şaman Ritüellerinden Alevi Semahlarına Esrarlı Yolculuk”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 56 (2010), 153-162.
• Turcan, Robert. The Cults of the Roman Empire. USA: Blackwell Publishers, 2000.
• Turnalar Semahı, İkizoluk Köyü, Eskişehir. TRT Avaz. Erişim 22.11.2022 https://www.youtube.com/watch?v=ZsWdiZ_OTAY
• Uçman, Abdullah. “Devir Nazariyesi ve Osmanlı Tasavvuf Edebiyatında Devriyeler”. Derleyen A.Y. Ocak. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler, 445-476. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Uğurlu, Serdar. “Türk Kültüründeki Dini Rakslara Birkaç Örnek”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/29 (2014). 822-834.
• Uludağ, Süleyman. “Ölüm ve Ötesi” Köprü Üç Aylık Fikir Dergisi, 76 (2001) https://www.koprudergisi.com/guz-2001/olum-ve-otesi/
• Uygun, Mehmet Nuri. “Zikir (Mûsiki)”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/412-413, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2013.
• Yağız, Korucu Feray. “Özgür Ruh, Ritmik Beden: Bizans Kültür-Sanat Hayatında Dans”. Sanat Tarihi Yıllığı Dergisi, 29 (2020), 279-305.
• Yakıt, İsmail. “Mevlana’da Sembolizm ve Ney”. Ney’e Dair. Editör M. Çıpan, 59-95. Konya: Konya İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2006.
• Yamaner, Mert. Eski Mezopotamya ve Anadolu’da Müzik. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yanık, Esra. Dans ve İletişim. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yıldırım, A. ve H. Şimşek. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2005.
• Yöndemli, Fuat. Mevlevilikte Semâ Eğitimi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1. Baskı, 1997.
• Yönetken, H. Bedii. “Kıyâmi Zikirler ve Türk Dini Raksları”. (Haz. Cemil Çiftçi) Tasavvuf Kitabı. İstanbul: Kitabevi, 1. Baskı, 2003.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1. Baskı, 2006.