İRANLI ARAŞTIRMACILARIN HACI BEKTAŞ VELİ VE BEKTAŞİ TARİKATI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Sayı: 108, 353 - 380, 26.12.2023

Manizhe Ghodrati Vayghan , Shahla Bakhtiari , Mohammad Taghi Emami Khoei

https://doi.org/10.60163/hbv.108.0018

Öz

Hacı Bektaş Veli'nin hayatı ve Bektaşi tarikatının tarihsel seyri, İran'da 1976'dan bu yana tarih, dinlerler tarihi, edebiyat ve arkeoloji gibi ihtisas alanlarında pek çok araştırmacının ilgi odağı olan konular arasında yer almaktadır. İnternette yapılan arama sonucunda "Bektaşi" ve "Bektashiyye" başlıklı 50'den fazla yazılı esere, yüksek lisans ve doktora tezi, kitap ve makalelere ulaşılmıştır. Bu makale ve kitapların bir kısmı tezlerden çıkarılmış, bazı eserler ise İranlı olmayan araştırmacıların çalışmalarınıın çevirileridir. Bazı eserlerin mükerrer ve bazı eserlerin İranlı olmayan yazarlara ait olanlardan 29 adet değerlendirilmeye alınmıştır. Bu çalışmada değerlendirmeye alınak için seçilen çalışmalar, bilimsel ve araştırma tekniklerine uygun hazırlanmış ve yayınlanmış olanlarla sınırlandırılmıştır. İranlı araştırmacılar arasında bu konunun doğası, önemi ve araştırmacıların konuyu algıla biçimlerini araştırmak için 29 araştırma ve inceleme makale başlığı altında yayınlananlar analiz edilmiştir. Bu eserlerin analizinin sonuçları şunları göstermektedir: Bektaşi Tarikatının oluşumu ve kuruluşunun tarihsel bağlamları ve etkilenen bölgelerdeki sosyal ve siyasi hareketlerdeki etkin rolü, tarikatın dini felsefesinin bağdaştırıcı olduğu diğer din ve farklı kültürlerin fikir ve inanç unsurlarını anlama ve özümseme, Oniki İmam Şiiliği ile inanç ortaklığı, bu tarikatın İslam'ın yayılmasındaki etkisi, tarikat örf ve adetleri ve bu tarikatın yazılı eserleri en çok ilgiyi gördüğü başlıkları altında toparlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş veli, Bektaşi Tarikatı, İranlı Araştırmacılar, Yazılı Eserler.

A REFLECTİON ON THE WORK OF IRANİAN RESEARCHERS ABOUT HAJİ BEKTASH VELİ AND THE BEKTASHİ SECT

Öz

Hacı Bektaş Veli'nin hayatı ve Bektaşi tarikatının tarihsel seyri, İran'da 1976'dan bu yana tarih, dinlerler tarihi, edebiyat ve arkeoloji gibi ihtisas alanlarında pek çok araştırmacının ilgi odağı olan konular arasında yer almaktadır. İnternette yapılan arama sonucunda "Bektaşi" ve "Bektashiyye" başlıklı 50'den fazla yazılı esere, yüksek lisans ve doktora tezi, kitap ve makalelere ulaşılmıştır. Bu makale ve kitapların bir kısmı tezlerden çıkarılmış, bazı eserler ise İranlı olmayan araştırmacıların çalışmalarınıın çevirileridir. Bazı eserlerin mükerrer ve bazı eserlerin İranlı olmayan yazarlara ait olanlardan 29 adet değerlendirilmeye alınmıştır. Bu çalışmada değerlendirmeye alınak için seçilen çalışmalar, bilimsel ve araştırma tekniklerine uygun hazırlanmış ve yayınlanmış olanlarla sınırlandırılmıştır. İranlı araştırmacılar arasında bu konunun doğası, önemi ve araştırmacıların konuyu algıla biçimlerini araştırmak için 29 araştırma ve inceleme makale başlığı altında yayınlananlar analiz edilmiştir. Bu eserlerin analizinin sonuçları şunları göstermektedir: Bektaşi Tarikatının oluşumu ve kuruluşunun tarihsel bağlamları ve etkilenen bölgelerdeki sosyal ve siyasi hareketlerdeki etkin rolü, tarikatın dini felsefesinin bağdaştırıcı olduğu diğer din ve farklı kültürlerin fikir ve inanç unsurlarını anlama ve özümseme, Oniki İmam Şiiliği ile inanç ortaklığı, bu tarikatın İslam'ın yayılmasındaki etkisi, tarikat örf ve adetleri ve bu tarikatın yazılı eserleri en çok ilgiyi gördüğü başlıkları altında toparlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Haci Baktash vali, Bektaşi Tarikatı, İranlı Araştırmacılar, Yazılı Eserler.

Kaynakça

• Ahmed Sırrı Baba. (1939). Er-Risaletü’l-Ahmediyye fi Tarihi’t-Tarikati’l-Aliyyeti’l-Bektaşiyye. Beyrut, Matbaati’ş-Şark.
• Amasyalı Abdizade Hüsameddin. (1327-1330). Amasya Tarihi, Cild 1, Dersaadet, Hikmet Matbaası.
• Amasyalı Abdizade Hüsameddin. (1329-1332). Amasya Tarihi, Cild 2, Dersaadet, Hikmet Matbaası.
• Ansari, Kasım.-Meryem Gafuryan. (1396). “Bektaşiyye der-İran ve Türkiye”, Düvazdehin-i Ger-Dehmay-ı Encümen-i Tervic-i Zeban u Edebiyat-ı Farisi, ss. 1064-1079.
• Anuşe, Hasan. (1371), “Bektâşilik”, Dairet`ü-l Mearif-I Teşeyyü, Cilt 3, s. 389. Aşıkpaşazade. (1929). Aşıkpaşazade Tarihi. Tashih Friedrich Giese, İstanbul.
• Bargezar Necefi, Kerim. (1397). “Tarikat-ı Bektaşiyye ber-Paye-i Risale-i Ahmediye”, Neşriye-i Mutalaat-ı Âsyay-ı Sağır, Şumara 5, ss. 171-190.
• Content Analysis: A Methodology For Structuring And Analyzing Written Material. ( 1996). United States General Accounting Office( GAO)
• Cemalifer, Mehdi.-Mihri İdrisi.-Mehdi İbadi. (1396). “Baverhay-ı Alevi Bektaşi der-Divan-ı Şah İsmail Safevi (Hatayi)”, Mutalaat-ı Âsyay-ı Sağir, Şumara 4, ss. 93-120.
• Dorsar, Mesume.( 1399). “Monasibat- ı Bektaşiyye Ba Hokumet- i Osmanı Der karn- ı Dehom ve Yazdehom Hecri”, Pejuheşiname Tarih-i İslam, Şumara 40, ss. 95- 118.
• Elvan Çelebi. (Tarihsiz). Menakıbu’l-Kudsiyye fi Menasıbu’l-Ünsiyye, Mevlana Müzesi Yazmaları No 4937.
• Emami Hoyi, Muhammed Taki. (1373). “Muarrifi Yek Şair-i Bozorg-i Alevi-Bektaşi”, Pejuheşgah-ı Danişkede-i Edebiyat ve Ulum-i İnsani Şehid Beheşti, Şumara 15-16, ss. 113- 121. Emami Hoyi, Muhammed Taki. (1386). “Kıyamhay-ı Alevi-Bektaşi Anatolı ez-Teşkil-i Hükümet ta ber-Karar-ı Cumhur-i Türkiye”, Neşriye-i Ulum-i İnsanii’z-Zehra, Dovre-i 17, Şumara 66, ss. 21-38.
• Emami Hoyi, Muhammed Taki. (1388). “Mezarat-ı Müşterek ve Berrehi Teşabihat-ı Baveri Mesihiyan ve Aleviyan ve Bektaşiyan der-Kalmer u Osmani”, Mutalaat-i Tarih-i İslam, Şumara 3, ss. 25-36.
• Enuşe, Hasan. (1371). “Bektaşiyye”, Dairetü’l-Maarif-i Teşeyyü, Cild 3, s. 389.
• Hacı Mirza Zeynelabidin Müstağli Şah Şirvani. (Tarihsiz). Bostanu’s-Siyah. Kitabhane-i Merkezi ve Merkezi İsnad-ı Danişgah-ı Tahran No 4965.
• Hasanzade, İsmail.-Menizhe Ghodrati Vayghan. (1394). “Banuvan-ı Sufi der-Tarikat-ı Bektaşiyye der-Anatoli Devre-i Selçukiyan-ı Rum”, Mutalaat-ı Tarih-i Ferhengi, Sal-ı Heftem, Şumara 22, ss. 19-44.
• Haşimpür Sübhani, Tevfik -Kasım Ensari. (1355). “Hacı Bektaş Veli ve Tarikat-ı Bektaşiyye”, Neşriyye Danişkede-i Edebiyat ve Ulum-i İnsani, Tebriz, Şumara 120, ss. 505-546.
• Hüsrevi Leyla. (1395). “Pejuheşi der-Âramgah-ı Tarihi Mevsum be-Hacı Bektaş Veli der-Mıntıka-i Şine-i Kılayi Loristan”, Teşriye-i Mutalaat-ı Merdum-i Şinahi, Dovre 2, Şumara 3, ss. 59-77. İbn Batuta. (1417). Tuhfetü’n-Nazır fi Garaibi’l-Emsar ve Acaibi’l-Esfar (Rıhletu İbni Batuta). Be-Küşeş Tazi Abdulhadi Riyaz. Akadimiyeti’l-Memleketi’l-Mağribiyye. Cild 1-2.
• İsfehaniyan, Davud. (1355). “Seyri der-Efkar-ı Bektaşiyye”, Neşriyye-i Armağan, Şumara 1, ss. 17-22. Karamustafa, Ahmet.(2010). “Hacı Bektaş Veli, Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden”, Dipnot Yayınları, Ankara, ss. 42- 48.
• Köksal, M. Fatih. (2021). “Hacı Bektaş Velinin Ölüm Tarihi Hakkında”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı 98, s. 11-40.
• Köprülü, M. Fuad. (2009). Türk Edebiyat Tarihi, Ankara, Akçağ Yayınları.
• Labbaf Haniki, Receb Ali. (1394). “Füşencan-ı Nişabur ve Bektaşiyye”, Neşriyye-i Paj, Şumara 18, ss. 51-60.
• Laciverdi, Fatıma. (1383). “Bektaşiyye”, Dairetü’l-Maarif-i İslami, Cild 3, ss. 337
• Mobelleği Abadani, Abdullah. (1394). “Bektaşiyye”, Neşriyye-i Tarih-i Edyan ve Mezahib-i Cihan, Cild 3, s. 283.
• Muhammed Masum bin Zeynelabidin Masum Alişah. (1319). Taraiku’l-Hakayık, Cild 1-3, Tehran, Kitabhane-i Meclis-i Şurayı İslami.
• Muhbir Dezfuli, Fehime. (1397). “Bazşinasi Şahsiyet-i Tarihi Hacı Bektaş Veli ber-Esas-ı Menabı’ı-Tarihi ve İrfani”, Neşriyye-i Eşpekterem-i İran, Dovre-i 31, Şumara 4, ss. 45-58.
• Muhbir Dezfuli, Fehime. (1396). “Cestari der-hem Besteği Âin-i Fütüvvet ve Tarikat-ı Alevi-Bektaşi der-Anatoli”, Fasılname-i İlmi Pejuheşi Tarih-i İslam, Sal-ı Hecdehum, Şumara-i Duvvum, ss. 211-228 . Muhbir Dezfuli, Fehime. (1396). “Teşeyyü-i Emami ve Peydayiş-i Tarikat-i Alevi-Bektaşi der-Anatolı”, Pejuheşname-i Edyan, Dovre-i 11, Şumara 21, ss. 133-147.
• Mukaddem, Ali Rıza. (1389). “Vakıfname-i Zaviye-i Bektaşi der-Hoy”, Vakf-ı Miras-ı Cavidan, Şumara 7, ss. 109-115.
• Mukaddem, Ali Rıza. (1396). “Aleviyan u Bektaşiyan-ı Türkiye ve Tasir-i İhtimali Ânha der-ber-Âverd-i Esteranjik-i İran-ı Nisbet be-Türkiye”, Mecelle-i Ceryan-ı Şinasi-i Dini Marifeti der-Asrı Beynelmilel, Şumara 16, ss. 7-22.
• Mutteki, Hüseyin.-Resul Caferyan. (1396). “Cestari der-Gune-i Şinasi Miras-ı Mektub-i Kohn-i Aleviyan-ı Bektaşi ba-Tekid ber Anasır-ı Müşterek-i İtikadi Ânan ba-Endişe-i Kelami İsnaaşeri”, Neşriyye-i Pejuheş-i Mezheb-i İslami, Şumara 7, ss. 27-48.
• Nakdi, Rıza. (1393). “Bektaşiyye ve Âsitan-i Kuds-i Rezavi”, Fasılname-i Mutalaat-ı Tarih-i İslam, ss. 151-173.
• Nevvab, Seyyid Ebulhasen. Hüseyin Mutteki (1398). “Rahiyafti ber-Mesele-i İmamet u Velayeti der-Nigre-i Tarikat-i Bektaşiyye ba-Tekidi ber-Miras-ı Mekbub-ı Bektaşiyye der-Türkiyye,”, Neşriyye-i Şiay-ı Pejuheşi, Devre-i 5, Şumara 16, ss. 57-79.
• Rabbani, Zehra.-Menizhe Ghodrati Vayghan. (1397). “Mururı ber-Faaliyethay-ı Ferhangi Zenan der Anatolu Devre-i Selçukiyan-ı Rum ba-Tekidi ber-Tarikathay-ı Mevleviyye, Evhadiyye ve Bektaşiyye”, Fasılname-i Mutalaat-ı Tarih-i İslam, Şumara 37, ss. 101-128.
• Raznahan, Muhammed Hasan.-Muhammed Bitarafan.-Taki Şirdil. (1392). “Berresi v Tahlil-i Mebaniy-i İtikadi Tarikat-ı Bektaşiyye”, Pejuheşname-i Edyan, Dovre 7, Şumara 13, ss. 123-146.
• Şahbazi, Abdullah. (1382). “Bektaşiyye ve Uşşak-ı Sahiyyun, Seyr-i der-Tarih-i Tarikat-ı Bektaşi ve Çegunegi-i İnkıraz-ı Devlet-i Osmani ez-Tarik-i Nufuz der-Yehudiyan ve Misuneha der-in Fırak”, Mecelle-i Zemane, Şumara 15, ss. 76-80.
• Şehidi, Hamide(1396), Daraviş- i Bektaşi Der Esnad- i Taşkilat- i Edari Âsitan-i Kuds-i Rezavi, Fasılname-i Mutalaat-ı Tarih-i İslam, Şumara 33, ss. 75- 100.
• Şemsüddin Ahmed Eflaki. (1385). Menakıbu’l-Arifin, be-Kuşeş Tahsin Yazıcı, Tehran, Dünyay-ı Kitab.
• Şirdil, Taki.-Muhammed Hasan Raznahan. (1390). “Berresi Nakşi ve Karkerd-i Tarikathay-ı Sufi der-İmparatori-i Osmani ba-Tekid ber-Tarikat-ı Bektaşiyye”, Neşriyye-i Tarih-i İslam der-Âyine-i Pejuheş, Şumara 31, ss. 129-160. Taşköprüzade. (Tarihsiz). Eş-Şakaiku’n-Numaniyye fi’l-Ulemai’l-Devleti’l-Osmaniyye, Merkezi İsnad-ı Meclis-i Şuray-ı İslami No 1650 . Urucniya, Pervane. (1377). “Bektaşiye”, Danişname-i Cihan-ı İslam”, Bünyad-ı Dairetü’l-Maarif-i İslami, Cild 3, ss. 651-654.
• Veli, Şahab. (1388). “Nigahi be-Metun-i Mezheb-i Aleviyan-Bektaşiyan-ı Anatolı”, Neşriyye-i Cavidan-ı Hord, Dovre 6, Şumara 6, ss. 51-66 . Vilâyet-nâme. (2011), Çeviren Esra Doğan, Meryam Soltani, İntişarat-ı Aras, Erbil-i Kordestan.
• Vilâyet-nâme Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli. (1959). Hazırlayan Abdülbakı Gölpınarlı, İstanbul, İnkılap Kitabevi