ALEVİLİK VE BEKTAŞİLİĞİN ANİMASYON FİLMDE TEMSİLİ: HÜNKÂR BEKTAŞ ASLAN VE CEYLAN ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Sayı: 108, 381 - 402, 26.12.2023

Nursel Bolat , Tuğçe Karaca Özdemir

https://doi.org/10.60163/hbv.108.016

Öz

Sözlü kültürlere ait ürünler, farklı disiplinlerin anlatılarına kaynak sağlamaktadır. Resim ve edebi metinlerin yanı sıra sinema senaryosu da sözlü kültürden beslenmektedir. Bu bağlamda senaryo kültür öğeleri içermesi sebebi ile folklor anlatısı işlevi görmektedir. Dijitalden her geçen gün daha fazla yararlanmaya başlayan sinemada animasyon çizgi filmlerin de kültür aktarımı kanalları arasında yer aldığı söylenebilir. Bu çalışmanın temel sorunsalı kültür kodlarının animasyon çizgi filmler aracığı ile yeniden nasıl üretildiğidir. Çalışma kapsamında bir inanç sistemi, kolektif bir kimlik olan Alevilik, Bektaşiliğin animasyon çizgi filmler aracığı ile oluşturduğu görsel motifleri ve onların oluşturduğu simgesel anlamları açığa çıkarmayı amaçlanmaktadır. Amaçlı örnekleme yöntemi ile örneklem olarak Alevi Bektaşi Kültür Enstitüsü tarafından oluşturulan animasyon çizgi film “Hünkâr Bektaş Aslan ile Ceylan” (2021) filmi seçilmiştir. Seçilen film nitel araştırma yöntemi olan Erwin Panofsky’nin ikonografik ve ikonolojik çözümleme yöntemiyle doğal anlam, uzlaşmalı anlam ve içsel anlam-içerik bakımından analiz edilmektedir. Yapılan analiz sonucunda Alevi Bektaşi öğretisine ait semboller, kerametler ve menkıbeler yoğun olarak kullanılmıştır. Bu kültüre ait olan Cem ayini, Kırklar Meclisi gibi oluşumlar yer almaktadır. Öte yandan hayvan figürlerine (güvercin, doğan, baykuş vb.), ağaç çeşitlerine (dut, ardıç) manevi değerler yüklendiği gözlemlenmiştir. Bir diğer çıkarım, Alevi Bektaşi öğretisinin saygı ve insan sevgisinin merkezde olduğu özellikle eşitlik ile adalet olgularının önemli bir yer kapladığı, kültüre ait kodlarla aktarıldığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Anahtar Kelimeler: Animasyon Sinema, Alevilik, Bektaşilik, Erwin Panofsky, İkonografik Çözümleme

REPRESENTATIONS OF ALEVISM BEKTASHISM IN ANIMATION CARTOON

Öz

Products of oral cultures provide sources for narratives in different disciplines. In addition to visual arts and literary texts, cinema scripts also draw inspiration from oral culture. In this context, screenplay serves as a form of folk narrative due to its incorporation of cultural elements. In the field of cinema, which increasingly relies on digital platforms, it can be said that animated films also serve as channels for cultural transmission. The main issue of this study is how cultural codes are reinterpreted through animated films. The aim of this study is to uncover the visual motifs created by the Alevi-Bektashi belief system, a collective identity, through animated films and their symbolic meanings. The animated film selected as a sample for this study is "Hünkâr Bektaş Aslan ile Ceylan" (2021), produced by the Alevi-Bektashi Cultural Institute. The selected film is analyzed using Erwin Panofsky's iconographic and iconological analysis method in terms of natural meaning, negotiated meaning, and intrinsic meaning-content. The analysis reveals that symbols, miracles, and legends belonging to the Alevi-Bektashi teachings are extensively used in the film. Rituals such as the Cem ceremony and the Assembly of the Forty Saints are portrayed. Furthermore, it is observed that animals (dove, falcon, owl, etc.) and tree species (mulberry, juniper) are attributed with spiritual significance. Another finding is that the Alevi-Bektashi teachings emphasize respect and love for humanity, with equality and justice playing a significant role, and these values are conveyed through the cultural codes of the tradition.

Anahtar Kelimeler

Animated Cinema, Alevism, Bektashism, Erwin Panofsky, Iconographic Analysis

Kaynakça

• Abalı, Nefise. “Türkiye’de Animasyonun Dünü ve Bugünü”. Aylık Bilişim Kültür Dergisi, 147, 2012, ss.106-113.
• Akbalık, Esra. “Alevi-Bektaşi Şiirinde Ay ve Güneş Sembolizmi”. Türkiyat Mecmuası Dergisi, 26 (1), 2016, ss.1-13. https://doi.org/10.18345/Tm.50463 Aksoy, Mustafa. “Türk Kültüründe Alevilik”. İstanbul Journal Of Sociological Studies, 0 (24), 2011, ss.65-73.
• Akyürek, Engin. Erwin Panofsky ve “İkonografi ve İkonoloji Üzerine”- Bilime Adanmış Bir Yaşam. İstanbul: Alfa Yayıncılık. 1995.
• Alıcı, Birgül. Türkiye’de Modernleşme ve Animasyon Sineması. İstanbul: Eğitim Yayınları. 2019 . Alıcı, Birgül. "Oral Narrative Tradition In Turkish Cinema: The Sample Of Haci Bektas-i Veli". Journal of Turkish Studies 14/6 (2019), 2949-2972. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.36958
• Aslan, Erkan. “Animasyon (Çizgi Film) Tarihine Kültür Aktarımı Açısından Bir Bakış”. Folklor/Edebiyat Dergi, 2021; 27(108), 2021, 1059-1074. https://doi.org/10.22559/folklor.1953
• Aydın, Eda. “Aleviliği Konu Alan Fantastik Bir Film Geliyor: Hünkar Bektaş”. 2021. https://kayiprihtim.com/haberler/sinema/hunkar-bektas-aleviligi-konu-alan-film
• Balaban, Yüksel. Canlandırma Filmlerinde Kültür Bağlamında Beden Dilinin Kullanımı. Disney Ve Miyazaki Filmlerinin İncelenmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2014.
• Balcıoğlu, Semih. Cumhuriyet Dönemi Türk Karikatürü (1923-1983), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 1987.
• Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayıncılık. 2012.
• Bulut, Halil İbrahim. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları. 2010.
• Coşkun, Melis. Deniz Bilgin Resminin İkonografik Çözümlemesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2015.
• Cömert, Bedrettin. Mitoloji ve İkonografi. Ankara: Deki Yayınları. 1995.
• Çebi, Murat Sadullah-Nacaroğlu, Derya. “‘Bir Ses Böler Geceyi’ Filminde Alevi Zihniyetine İlişkin Sinematografik Gerçekliğin Simgesel İnşası". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 74, 2015, ss. 15-43.
• Çeviker, Turgut. “Ana Çizgileriyle Türk Canlandırma Sineması”, Güldiken Mizah Kültür Dergisi, Sayı 8, 1995, ss.104-112.
• Dağlıoğlu, Aysel-İnce, Metin. “İkonografi Ve İkonoloji Eleştiri Yöntemine Göre Salvador Dali’nin “Çarmıhtaki Aziz Juan İsa’sı” Adlı Eserinin Analizi”. Ulakbilge Dergisi, 6 (26), 2018, ss.945-965. https://doi.org/10.7816/ulakbilge-06-26-08
• Daşçıoğlu, Kemal. “Alevilik-Bektaşilik İlişkisine Dair”. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: II, 2004, ss.29-38.
• Demirel, Hamide. Türk Destanlarının Ana Unsurları. İstanbul: Ötüken Neşriyat. 2015.
• Dönmez, Mehmet-Çelik, Hasan. “Alevilikte Cem İbadetine Yüklenen Anlamlar ve Cem İbadetinin Manevi Makamları”. Millî Kültür Araştırmaları Dergisi (MİKAD), 2(2), 2018, ss.1-21.
• Duran, Hamiye. “Hünkâr Hacı Bektaş Velayetnamesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 55, 2010, ss.129-138.
• Eröz, Mehmet. Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik. Ankara: Başbakanlık Basımevi. 1990.
• Hall, Calvin S.-Nordby, Vernon J. Jung Psikolojisinin Ana Çizgileri. (çev. E. Gürol. İstanbul: Cem Yayınevi. 2016.
• Hünerli, Selçuk. Canlandırma Sineması Üzerine. İstanbul: Es Yayınları. 2005.
• Jung, Carl Gustav. Analitik Psikolojinin Temel İlkeleri. (çev. K. Şipal). İstanbul: Cem Yayınevi. 1992.
• Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. (çev. Z. A. Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları. 2005.
• Kaplan, Doğan. Erkânnâme 1, Alevi-Bektâşî Klasikleri Dizisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 2007.
• Karayel, Salih Emre.-Albayrak, A. “Alevî-Bektâşî İnanç Sisteminde Hayvanlarla İlgili Mitolojik Unsurlar”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 5 (3), 2020, ss. 438-455. https://doi.org/10.30622/tarr.777986
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8 (15), 2020, ss. 170-189. https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbid/issue/54983/727462
• Koluaçık, İhsan. 2000 sonrası Türk Sinemasında Aleviliğin Görünürlüğüne Dair Temsiller. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Film Tasarımı Anabilim Dalı. 2021.
• Koluaçık, İhsan-Cantaş, Azime. “Türk Sinemasında “Hacı Bektaş Veli” Temsilleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi / 106, 2023, 127-146. https://doi.org//10.34189/hbv.106.007 Koçak, Aynur-Koç, Almira. “Kültürel Bellek Mekânı ve Cemevleri: Garip Dede Cemevi Örneği”. Sosyal Bilimler Işığında Doğa, İnsan, Toplum ve Kültür. Ed. Mustafa Aça-M. Ali Yolcu. Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2021, ss.97-117.
• Koçak, Aynur-Uğurcan, Fatma Zehra. “Pir Sultan’ın Şiirlerinde Kültürel Belleğin İzleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 106, 2023, ss. 27-41. https://doi.org/10.34189/hbv.106.002
• Kozan, Ersin. “Dijital Sinema Bağlamında Dijital Animasyon Ve Görsel Efekt Teknolojilerinin Türk Sinema Endüstrisinde Yarattığı Dönüşüm”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Tv Sinema Anabilim Dalı. 2021.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş, Efsaneden Gerçeğe. (çev. Turan Alptekin), İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Alevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, 1989, ss.368-369.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları. 2002.
• Onaran, Alim Şerif. Türk Sineması. Ankara: Kitle Yayınları. 1999.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1995.
• Panofsky, Erwin. İkonoloji Araştırmaları: Rönesans Sanatında İnsancıl Temalar (çev. Orhan Düz), İstanbul: Pinhan Yayıncılık. 2018.
• Ryan, Michael-Kellner, Douglas. Politik Kamera. (çev. Elif Özsayar). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 2016.
• San, İnci. “Kültür Aktarımı ve Çağdaş Kültür Sorunu İçinde Sanat Eğitiminin Yeri”. University Journal Of Faculty Of Educational Sciences (JFES), 16, 2019, ss.137-145.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 82, 2017, ss.9-23.
• Seyman, Yaşar. “Alevi Öğretisinde ve Toplumsal Yaşamda Kadın”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 32, 2004, ss.65-78.
• Sivri, Medine-Kuşca, Sibel. “Şah İsmail Hatai ve Pir Sultan Abdal Deyiş ve Nefeslerinden Alevi-Bektaşi Kozmogonisi Ve Kırklar Meclisi’ne”. Folklor/Edebiyat Dergisi, 20 (78), 2014, ss.179-202. https://dergipark.org.tr/en/pub/fe/issue/26054/274429 Taşğın, Ahmet-Solmaz, Bünyamin. “Hacı Bektaş ve Hacı Toğrul Karşılaşması: Güvercin ve Doğan Donuna Bürünme”. Turkish Studies, 7 (1), 2012, ss.105-129.
• Taşğın, Ahmet-Atay, Öner. “Hacı Bektaş Veli Velayetnamesini Yeniden Okumak: Macar Turul’u İle Gül Baba’nın Tuğrul’u”, Sbard-Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 30, 2017, ss. 115-126.
• Tükel, Uşun-Yüzgüller. Serap Arsal. Sözden İmgeye Batı Sanatında İkonografi. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık. 2014.
• Uyanık, Zeki. Son Dönem Türk Sinemasında Alevi Kimliğinin Görünümü. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (21), 2014, 42-60. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kdeniz/issue/16854/175350
• Yenidoğan, Ceyhun. “3 Boyutlu Filmlerin Yapım Süreçleri Ve Türkiye’den Bir Örnek: Kötü Kedi Şerafettin”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dalı, 2018.
• Yıldırım, Ali. “Nitel Araştırma Yöntemlerinin Temel Özellikleri ve Eğitim Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi”. Eğitim ve Bilim Dergisi, 23 (112), 1999, ss.7-17.
• Yıldırım, Ali-Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları. 2016.
• Yılmaz, Hulusi. “Alevi Kimliği Üzerine Bir Değerlendirme”. Hacı Bektaş Veli Ve Alevilik Bektaşilik Arattırmaları Akademik Çalıştayı, 11-13 Mayıs 2017 Nevşehir Raporu. Hacı Bektaş Veli Araştırma Ve Uygulama Enstitüsü, 2018, 12-16.
• Watts, Steven. “Walt Disney: Art And Politics İn The American Century”. The Journal Of American History, 82 (1), 1995, ss.84-110.