İNSAN YARADILIŞI VE METAFOR HACI BEKTAŞ VELÎ’NİN ‘MAKALAT’ ESERİNİN ELEŞTİREL METAFOR ANALİZİ YÖNTEMİYLE İNCELENMESİ

Yıl 2024, Sayı: 111, 141 - 158, 16.09.2024

Ömer Faruk Zararsız

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1397863

Öz

Temelinde ikna amacı taşıyan ve iletişimde kullanılan temel unsurlardan bir tanesini metaforlar oluşturmaktadır. Taşımış olduğu özellikler açısından ele alındığında kapalı anlamlar sınıfında yer alan metaforlar, onu kullanan kişiler tarafından belirli kontekstler çerçevesinde kullanılarak anlamını kazanmaktadır. Bu kapsamda soyut olan kavramların hedef kişinin zihninde somutlaşarak amaçlanan anlamın güçlendirilmesi metafor kullanımının misyonları arasında yer edinmektedir. İletişim üzerine metaforları kapsayan çok sayıda çalışma yapılmış ve metaforlar çeşitli açılardan ele alınmıştır. Buna karşın Hacı Bektaş Velî’nin metafor kullanımına dair araştırmalar ise iletişim çalışmaları açısından sınırlı kalmıştır. Bu çalışmada Hacı Bektaş Velî’nin Makalat adlı eserinde insanın varoluşunu anlamlandırmaya yönelik yapmış olduğu âbid, zahid, arif ve muhip sınıflandırmaları ve bu sınıflandırmalar kapsamındaki tariflerinde kullanmış olduğu metaforlar, eleştirel metafor analizi yöntemi ile analiz edilmiştir. Çalışmada kullanılan metaforlar önce ontolojik ve kavramsal olarak sınıflandırılmış ardından hangi anlamlara gelecek biçimde kullanıldıkları değerlendirilmiştir. Elde edilen bulgular neticesinde Hacı Bektaş Veli’nin ifade etmek istediği mesajın anlamını güçlendirmek ve insan zihninde daha etkili bir karşılığını oluşturmak amacıyla soyut olan kavram ve ifadeleri somutlaştırarak aktardığı belirlenmiştir. Bu anlamsal iletişim çabası içerisinde ontolojik ve kavramsal metaforları birlikte kullandığı görülmüştür. Bunun yanı sıra Makalat’ta yer alan metaforların bilinçli bir şekilde seçildiği anlaşılmaktadır. Aynı zamanda insan yaratılışını tanımlayan teorilerden olan dört element teorisi kapsamında ateş, hava, su ve toprak gibi göndermeler içeren ontolojik metaforlardan da sıklıkla istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İletişim, Hacı Bektaş Veli, Makalat, Söylem, Metafor, Eleştirel Metafor Analizi

HUMAN CREATION AND METAPHOR: AN EXAMINATION OF HACI BEKTAŞ VELÎ'S 'MAKALAT' THROUGH CRITICAL METAPHOR ANALYSIS

Öz

Metaphors constitute one of the basic elements used in communication, which essentially aims to persuade. When examined in terms of the characteristics they carry, metaphors fall within the realm of implicit meanings. Metaphors are used by individuals within specific references and contexts. In this context, the use of metaphors aims to concretize abstract concepts in the target person’s mind, thereby strengthening their understanding. Numerous studies encompassing metaphors in communication have been conducted, addressing metaphors from various perspectives. However, research on the use of metaphors by Hacı Bektaş Velî has remained limited in the realm of communication studies. In this study, metaphors used by Hacı Bektaş Velî in his work ‘Makalat,’ specifically in his classifications of individuals as ‘âbid’ (worshipper), ‘zahid’ (ascetic), ‘arif’ (mystic), and ‘muhip’ (lover) concerning the understanding of human existence, are analyzed through the method of critical metaphor analysis. The metaphors used in the study are first classified ontologically and conceptually, and then their usage is evaluated in terms of the meanings they convey. The findings indicate that Hacı Bektaş Velî employed metaphors to concretize abstract concepts and expressions in order to strengthen the meaning of the message he intended to convey and create a more effective resonance in the human mind. In this semantic communication effort, it is observed that ontological and conceptual metaphors are used together. Moreover, it is evident that the metaphors in ‘Makalat’ were consciously selected. Additionally, within the framework of the four-element theory, which is among the theories defining human creation, metaphors involving references to elements such as fire, air, water, and earth are frequently employed.

Anahtar Kelimeler

Communication, Hacı Bektaş Veli, Makalat, Discourse, Metaphor, Critical Metaphor Analysis

Kaynakça

• Aristoteles. Poetika. Çev. İ. Tunalı. İstanbul: Remzi Yayınevi, 2004. Aristoteles. Retorik. Çev. M. H. Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Black, Max. “Metaphor”, Proceedings of the Aristotelian Society, New Series, 55(1954-1955), 273-294, 1955.
• Bialostok, Steve. “Using Critical Metaphor Analysis To Extract Parents’ Cultural Models Of How Their Children Learn To Read”, Critical Inquiry in Language Studies, 2(5), 109-147, 2008.
• Binkley, Luther, ve Hick, John. “What Characterizes Religious Language?” Journal for the Scientific Study of Religion, 1(2), 18-24, 1962.
• Cebeci, Suat. “Din Dilinin Mahiyeti ve Kavramsal Uzlaşı Sorunu”, Değerler Eğitimi Dergisi, 2(5), 7-21, 2004.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ankya Yayınevi, 2004. Ceyhan, Semih. “Zühd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44. Cilt, 530-533. Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Charteris-Black, Jonathan. Corpus Approaches to Critical Metaphor Analysis. London: Macmillan-Palgrave, 2004.
• Charteris-Black, Jonathan. Politicians and Rhetoric: The Persuasive Power of Metaphor. New York: Palgrave Macmillan, 2005.
• Coşan, Mahmud Esat. Makâlât-ı Hacı Bektâş-ı Velî. dü. Necdet, Yılmaz. İstanbul: Server Yayınları, 2021.
• Dale, Malinda A. ve Lyddon, William J. “Sandplay: A Constructivist Strategy for Assessment and Change”. Journal of Constructivist Psychology, 13(2), 135–154, 2000.
• Dontcheva-Navratilova, Olga. “Persuasion: Defnition, Approaches, Contexts”. ed. Olga, Dontcheva-Navratilova. Martin, Adam. Renata, Povolná ve Radek, Vogel. Persuasion in Specialised Discourses. 1-39. Gewerbestrasse: Palgrave Macmillan, 2020.
• Draaisma, Douwe. Bellek Metaforları: Zihinle İlgili Fikirlerin Tarihi. çev. Gürol, Koca. İstanbul: Metis Yayınları, 2018.
• Duffy, Margaret ve Thorson, Esther. Persuasion Ethics Today. New York: Routledge, 2015. Duran, Hamiye. “Makâlâtta İnsan ve Dünya İlişkisi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (2), 19-21, 1995.
• Ede, Lisa ve Lunsford, Andrea. “On Distinctions Between Classical and Modern Rhetoric” ed. Robert. J. Connors, Lisa. Ede, ve Andrea Lunsford. Essays on Classical Rhetoric and Modern Discourse. 37-49. Carbondale: Southern Illinois University Press. 1984 . Fairclough, Norman. Discourse and Social Change. Cambridge: Polity Press. 1992.
• Fairclough, Norman. Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language. London: Longman. 1995.
• Fairclough, Norman ve Wodak, Ruth. “Critical Discourse Analysis”. ed. van Dijk, Teun. Discourse as Social Interaction: Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction, Vol. 2. 258-284. Thousand Oaks: Sage. 1997.
• Forceville, Charles. Pictorial Metaphor in Advertising. London: Routledge. 1996 . Grady, Joseph. “A Typology of Motivation For Conceptual Metaphor: Correlation vs. Resemblance”. Raymond, W. Gibbs ve Gerard, J. Steen. Selected Papers From the 5th International Cognitive Linguistics Conference, Amsterdam, 1997. 79-100. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins. 1999.
• Harrison, Victoria. “Metaphor, Religious Language and Religious Experience”. Sophia, 2(46), 127-145. 2007. Herrick, James. A. The History of Rhetoric. Boston: Allyn and Beacon. 2005.
• Hogan, Michael. “Persuasion in the Rhetorical Tradition”. ed. James, Price Dillard ve Lijiang. Shen, The SAGE Handbook of Persuasion: Developments in Theory and Practice. 2-19. London: Sage Publications. 2012.
• James, Dillard ve Pfau, Michael. The Persuasion Handbook: Developments in Theory and Practice. Thousand Oaks: Sage. 2002.
• Korkmaz, Esat. Alevilik ve Bektaşilik Terimler Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi. 2016.
• Korkmaz, Sıddık. Alevilik Bektaşilik Geleneği ve İslam. İstanbul: İz Yayıncılık. 2016. Kövecses, Zoltán. Metaphor - A Practical Introduction. New York: Oxford University Press. 2010.
• Lakoff, George. “The Contemporary Theory of Metaphor”. ed. Andrew, Ortony, Metaphor and Thought. 202-252. New York: Cambrige University Press. 1993.
• Lakoff, George ve Johnson, Mark. “Conceptual Metaphor in Everyday Language”. The Journal of Philosophy, 8(77), 453-486. 1980.
• Lakoff, George ve Johnsen, Mark. Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought. New York: Basic Books. 1999.
• Lakoff, George ve Johnsen, Mark. Metaphors We Live By. London: The University of Chicago Press. 2003.
• Martin, Emily. “Mind-Body Problems”. American Ethnologist, 3(27), 569-590. 2000.
• Meyer, Michel. Retorik. çev. İsmail, Yerguz Ankara: Dost Kitabevi. 2009.
• Noyan, Bedri. Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik (1. Cilt). Ankara: Ardıç Yayınları. 1998.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektâş-ı Velî”. Türkiye Dyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14, 455- 458. Türkiye Dyanet Vakfı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1996.
• Pennycook, Alastair. Critical Applied Linguistics: A Critical Introduction. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. 2001.
• Perelman, Chaïm. ve Olbrechts-Tyteca, Lucie. Traité de L’argumentation la Nouvelle Rhétorique. Brussel: Editions de l’Université de Bruxelles. 1988.
• Perloff, Richard. M. The Dynamics of Persuasion. New York: Routledge. 2017.
• Platon. Gorgias ya da Retorik Üstüne. Çev. Mehmet, Rifat ve Sema, Rifat. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 1999.
• Ricoeur, Paul. Yorum Teorisi Söylem ve Artı Anlam. Çev. Demir, Gökhan Yavuz. İstanbul: Paradigma Yayınları. 2007.
• Quinn, Naomi. “The Cultural Basis of Metaphor”. ed. James, Fernandez. Beyond Metaphor: The Theory of Tropes in Anthropology. 56-93. Standford: Stanford University Press. 1991.
• Richards, Ivor Armstrong. The Philosophy of Rhetoric. New York: Oxford University Press. 1936.
• Soskice, Janet Martin. Metaphor and Religious Language. Oxford: Clerendon Press. 1985.
• Soyyer, Yılmaz. Sosyolojik Açıdan Alevî Bektaşî Geleneği. İstanbul: Seyran. 1996.
• Sperber, Dan. Clément, Fabrice. Heintz, Christophe. Mascaro, Oliver. Mercier, Hugo. Orıggı, Gloria ve Wilson, Deirdre. “Epistemic Vigilance”. Mind & Language, 4(25), 359-393. 2010.
• Sunar, Cavit. Melâmîlik ve Bektaşîlik. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. 1975.
• Uludağ, Süleyman. “Âbid”. Türkiye Dyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1. Cilt, 307. Türkiye Diyanet Vakfı. 1988.
• Uludağ, Süleyman. “Ârif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 3. Cilt, 361-362. Türkiye Diyanet Vakfı. 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Muhib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 31. Cilt, 34. Türkiye Diyanet Vakfı. 2020.
• van Dijk, Teun A. “Critical Discourse Analysis”. ed. Schiffrin, Deborah; Tannen, Deborah ve Hamilton, Heidi E. The Handbook of Discourse Analysis. 466-485. Oxford: Blackwell Publishers, 2015.
• Virtanen, Tuija ve Halmari, Helena. “Persuasion Across Genres”. ed. Tuija, Virtanen ve Helena, Halmari içinde, Persuasion Across Genres: A Linguistic Approach. 3–24. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 2005.
• Yücel Çetin, A. “Ahmed Yesevî, Yûnus Emre ve Hacı Bektaş Velî’de