WHAT NAME DID THE RUM SAINTS GIVE TO HACI BEKTAŞ VELÎ? - A RESEARCH ON THE WORD AKTARMAÇ MENTIONED IN HACI BEKTAŞ VELI VELÂYETNAME

Yıl 2024, Sayı: 112, 1 - 18, 15.12.2024

Burçin Özdemir

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1523138

Öz

TThe most comprehensive work on Hacı Bektaş Velî’s family, lineage, birth, discoveries and
miracles is the work in the genre of maneuvers, which appears in manuscript records under the
names Velâyetnâme-i Hacı Bektaş-ı Velî and Menâkıbnâme-i Hacı Bektaş-ı Velî. The text of
the Velâyetnâme, which contains topics such as the lineage of Hacı Bektaş Velî, the founding
leader of the Bektashi order, his introduction as a seyyid belonging to the family of the prophet,
his going to the lands of Rum as a murshid in the position of the pole with the commission
of Ahmet Yesevî, and his showing many miracles to the masters of Rum, has undoubtedly
played a very effective role in increasing the importance of Hacı Bektaş Velî’s charismatic
personality in the eyes of the masses of people and increasing people’s loyalty to the order.
Written in the late 15th and early 16th centuries, although there are disputes about the author
of the work, the general opinion is that it is Firdevsî-i Rûmî. Both in the Velâyetnâmes and in
some other works about Hacı Bektaş Velî, some names/nicknames such as “Kutbu’l-aktâb,
Sultânu’l-evliyâ, Burhânu’l-asfiyâ, Envâru’l-yakîn, küsâde-i bâb-ı hikmet, ser-çeşme-i nûr-ı
dîn, Kutb-u Rabbânî, Sultânu’l-ârifîn” are given for Hacı Bektaş Velî. All of these epithets are
composed of Arabic phrases. In addition to these, when Hacı Bektaş Veli showed miracles to
the Rum saints and tied them to him, the Rum saints gave Hacı Bektaş Veli the name Aktarmaç,
which is a Turkish word. This study will focus on the word Aktarmaç in some copies of the
Velâyetnâme of Hacı Bektaş Velî. In nine of the eighteen copies examined, the word is found
in the form Aḫtarmac / Aḫtarmacı / Aḳtarmac / Oḫtarmac. It has been observed that the word
has been variantized according to the manuscripts. The verb form of the word, aḫtar- / aḳtar-,
was analyzed semantically and comparatively in historical language texts. It is thought that the
verb in question means ‘to turn the heart, to bind to oneself’ in the Velâyetnâme manuscripts
and that this verb is used as a mystical term in the Velâyetnâme. The Sufi meanings of the word
Aḫtarmac / Aḫtarmacı / Aḳtarmac / Oḫtarmac, derived from the verb aḫtar- / aḳtar- with the
suffix -mac, such as ‘one who turns to the path, binds to oneself, spiritual guide’ have been
pointed out. In this study, the word Aktarmaç is proposed as the Turkish equivalent of the
Arabic word ‘murshid’.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektashi Literature, Hacı Bektaş Veli, Velâyetnâme, Aktarmaç, verb aktar-

RUM ERENLERİ HACI BEKTAŞ VELÎ’YE NE AD VERDİLER? -HACI BEKTAŞ VELİ VELÂYETNÂME’SİNDE GEÇEN AKTARMAÇ KELİMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Öz

Hacı Bektaş Velî’nin ailesi, nesebi, doğumu, keşif ve kerametlerine dair en geniş kapsamlı
eser yazma eser kayıtlarında Velâyetnâme-i Hacı Bektaş-ı Velî ve Menâkıbnâme-i Hacı Bektaş-ı
Velî isimleri ile yer almaktadır. Bektaşî tarikatının kurucu lideri olan Hacı Bektaş Velî’nin
nesebi, özellikle peygamber ailesine mensup bir seyyid olarak tanıtılması, Ahmet Yesevî’nin
vazifelendirmesi ile Rum topraklarına kutup makamında mürşit olarak gitmesi, Rum erenlerine
birçok kerametler göstermesi gibi konuları ihtiva eden Velâyetnâme metni, halk kitleleri
nezdinde Hacı Bektaş Velî’nin karizmatik şahsiyetinin daha da önem kazanması ve insanların
tarikata olan bağlılığının artmasında hiç şüphesiz çok etkin bir rol oynamıştır. 15. yüzyıl sonları
ile 16. yüzyıl başlarında kaleme alınan eserin müellifi hakkında ihtilaflar olsa da genel kanı
Firdevsî-i Rûmî olduğu yönündedir. Hem Velâyetnâmelerde hem de Hacı Bektaş Velî ile ilgili
diğer bazı eserlerde Hacı Bektaş Velî için “Kutbu’l-aktâb, Sultânu’l-evliyâ, Burhânu’l-asfiyâ,
Envâru’l-yakîn, küşâde-i bâb-ı hikmet, ser-çeşme-i nûr-ı dîn, Kutb-ı Rabbânî, Sultânu’lârifîn”
gibi bazı adlandırmalar / lakaplar verilmiştir. Bu lakapların hepsi Arapça terkiplerden
oluşmaktadır. Bunlardan başka Hacı Bektaş Veli’nin Rum erenlerine keramet gösterip onları
kendisine bağlaması üzerine Rum erenleri, Hacı Bektaş Velî’ye Türkçe bir kelime olan Aktarmaç
ismini vermişlerdir. Bu çalışmada Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesinin bazı nüshalarında geçen
Aktarmaç kelimesi üzerinde durulacaktır. İncelenen on sekiz nüshanın dokuzunda kelime,
Aḫtarmac / Aḫtarmacı / Aḳtarmac / Oḫtarmac biçiminde tespit edilmiştir. Kelimenin nüshalara
göre varyantlaştığı görülmüştür. Kelimenin fiili olan aḫtar- / aḳtar- biçimleri tarihi dil
metinlerinde semantik açıdan karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Söz konusu fiilin Velâyetnâme
nüshalarında ‘gönlünü döndürmek, kendine bağlamak’ gibi anlamlara geldiği, Velâyetnâme’de
bu fiilin tasavvufî bir terim olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Aḫtar- / aḳtar- fiilinden -mac
ekiyle türetilen Aḫtarmac / Aḫtarmacı / Aḳtarmac / Oḫtarmac kelimesinin ‘yola döndüren,
kendine bağlayan, manevi rehber’ gibi tasavvufi anlamlarına işaret edilmiştir. Bu çalışmada
Aktarmaç kelimesi, Arapça ‘mürşit’ kelimesinin Türkçe karşılığı olarak teklif edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Alevî-Bektaşî Edebiyatı, Hacı Bektaş Veli, Velâyetnâme, Aktarmaç, aktar- fiili

Kaynakça

• Akyıldız Ay, Didem. “-mAç Yapım Eki ve Teşekkülü Üzerine Yeni Düşünceler”. Selçuk Türkiyat (58), (2023), 63-68.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. Derleme Sözlüğü 1. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Duran, Hamiye. Hacı Bektaş Velî’nin Velâyetnâmesi ve Velâyetnâme’de Geçen Keramet Motifleri. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.
• Duran, Hamiye. Velâyetname. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Alevi-Bektâşî Klasikleri Dizisi, 2007.
• Duran, Hamiye. Hacı Bektaş Veli Velâyet-nâme. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.
• Duran, Hamiye – Gümüşoğlu, Dursun. Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velayetnamesi. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Ercilasun, Ahmet B. “-maç/-Meç EKİ ÜZERİNE”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 21 (2012), 83-88.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Manakıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyetnâme. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1958.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 26 Temmuz 2024. http://sozluk.gov.tr
• Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünnî Şiî İttifakı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2014.
• Korkmaz Bulut, Türkan. “Menâkıb-ı Hâcı Bektâş-ı Velî: Hâcı Bektâş-ı Velî’nin Rûm’a Geçişini Beyan Eder [06 Mil Yz A 6732-6]”. Journal of Old Turkic Studies, 6(2), (2022), 395-478.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Köksal, Mehmet Fatih. Uzun Firdevsî Manzum Vilâyet-nâme, Vilâyet-nâme-i Hâcî Bektaş Velî-i Horasânî (Tenkitli Metin). Ankara: Alevilik Araştırmaları Dergisi Yayınları, 2018.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektâş-ı Velî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 14. cilt, 1996a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektaş Vilâyetnâmesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 14. cilt, 1996b.
• Özçelik, Sadettin. Dede Korkut Araştırmalar, Notlar / Dizin / Metin. Ankara: Gazi Kitabevi, 2005.
• Özçelik, Sadettin. Dede Korkut Dresden Nüshası (Giriş-Notlar-Metin-Dizin) I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Tarihi Boyunca Bektaşîlik. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1998.
• Soileau, Mark. “Vilayetnâme: Bir Metnin Serüveni”. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyum Bildirileri, Hacı Bektaş Veli Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden. (der.) Pınar Ecevitoğlu, Ali Murat Irat, Ayhan Yalçınkaya Ankara: Dipnot Yayınları, 2010.
• Tarama Sözlüğü I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2023.
• Yazma Nüshaları Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî. Bursa İnebey Kütüphanesi no: 4359. 126 yaprak. İstinsah: 1076. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/29289
• Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî. Nuruosmaniye Kütüphanesi no: 02618. 78 yaprak. İstinsah: 1057. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/175737
• Menâkıb-ı kutb’ul-arifin Hz. Hünkâr Hacı Bektaş-ı Horasanî ve Telafer kazası ile eski Musul ve Şebek köylerinde Alevî Türkmenleri arasında okunan manzum metinler ve dualar. Muhsin Özel ktb. no: A-4894.
• Velayetname-i Hacı Bektaşi Horasani. Süleymaniye Kütüphanesi no: 03501. (Hacı Bektaş İlçe Kütüphanesi / Nevşehir A.5040). 200 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/658393 Velâyetname. Süleymaniye Kütüphanesi Cahit Öztelli Koleksiyonu no: 00229. https://portal. yek.gov.tr/works/detail/649656
• Velâyetname-i Hacı Bektaş Velî. Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü no: BY0000001415. 123 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/71471
• Velayetname (Menakıb-ı Hacı Bektaş Velî). Millet Kütüphanesi A.E. Şeriyye no: 1076. İstinsah: 1035. 149 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/167093
• Velayetname-i Hacı Bektaş Velî. Süleymaniye Kütüphanesi no: 03276. 149 yaprak. Staats Bibliothek /Berlin Quart. 1050. istinsah: 1265. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/658045 Velayetname-i Hacı Bektaş Velî. Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Koleksiyonu no: 07171. 145 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/353725
• Velayetname. Millet Kütüphanesi A. E. Şeriyye, no: 1132 istinsah tarihi: 1284. 195 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/167176
• Velayetname-i Hacı Bektaş Velî. Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 7544 istinsah: 1302. 113 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/599926
• Velayetname-i Hacı Bektaş Velî. Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 8052/1 istinsah: 1204. 194 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/598338
• Velayetname-i Hacı Bektaş Velî. Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 7603. 340 yaprak. https://portal. yek.gov.tr/works/detail/600505
• Velayetname-i Hacı Bektaş Velî. Mili Kütüphane Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi 06 Hk 116. istinsah: 1284. 201 yaprak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/584544
• Vilayetname. Süleymaniye Kütüphanesi no: 06921. 232 yaprak. İstinsah: 1283. https://portal. yek.gov.tr/works/detail/353207
• Vilayetname-i Hacı Bektaş Velî. Süleymaniye Kütüphanesi no: 02990. 167 yaprak. İstinsah: 1226. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/657536