OSMANLI ANADOLUSU’NDA HETERODOKS İKTİDAR ARAYIŞLARI: ŞEYH BEDRETTİN VE ŞAHKULU

Yıl 2024, Sayı: 112, 339 - 352, 15.12.2024

Haldun Eroğlu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1550956

Öz

: Osmanlıların, imparatorluk olarak tanımlanan çok dilli, çok dinli ve çok kültürlü toplumsal yapısı tam anlamıyla Mehmet (II) zamanında teşekkül etmeye başlamıştı. Mehmet’in, Teşkilat kanunnamesine de yansıyan amacı hükümdarlığı ele geçirenin dışındaki diğer erkek çocukların haklarını ellerinden almaya yönelikti. Bu da ister istemez güçlü ve etkili bir muhalefetin ortaya çıkmasına yol açmıştı. Aslında Osmanlı iktidarına karşı gelişen muhalefet bununla sınırlı değildi. Aynı zamanda hanedan üyeleri dışında yeni iktidar çabaları da kendini gösteriyordu. Üç başlık altında oluşan Osmanlı merkezi otoritesine muhalefetin biri Anadolu’da kendini ötekileşmiş hisseden Türkmen zümrelerin girişimleri halinde var olmuştu. Farklı sosyal, siyasal ve ekonomik temelli çabalardan biri, on beşinci yüzyılın başında Şeyh Bedreddin tarafından yürütülen yeni iktidar yaratmak, diğeri on altıncı yüzyılın başında Şahkulu tarafından Osmanlı iktidarını ele geçirmekti. Ortaya çıkışı, destekçileri ve amaçları bakımından birbirinden farklılık gösteren iki hareketin ortak noktası Osmanlı Anadolusu’nda kendilerini dışlanmış hisseden heterodoks kızılbaş zümrelerce desteklenmeleriydi. Bu çalışmada; Osmanlı kaynaklarında merkezi otoriteye karşı isyan olarak görülen ve çok sert ifadelerle tanımlanan ancak özünde Şeyh Bedrettin ve Şahkulu’nun, kızılbaş öğretisi ve toplumsal tabanına dayanan yeni bir iktidar çabalarının tarihsel arka planı ortaya konulmaya çalışılacak, her iki hareketin de gerekçesi, oluş biçimi ve sonuçları irdelenerek, imparatorluğunun verdiği tepkinin sebepleriyle, yarattığı toplumsal ayrışma üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Bedrettin, Şahkulu, Kızılbaş, Heterodoks

HETERODOX SEARCH FOR POWER IN OTTOMAN ANATOLIA: SHEIK BEDRETTIN AND THE SHAH KULU

Öz

The multilingual, multi-religious and multicultural social structure of the Ottomans, defined as an empire, had literally begun to form during the time of Mehmet (II). Its purpose, which was also reflected in the law of the organization, was aimed at taking away the rights of other male children other than the one who seized the reigning. This, whether it was necessary or not, had led to the emergence of a strong and effective opposition. The opposition that developed against the Ottoman administration was not limited to this. At the same time, new efforts for power were manifesting themselves outside the members of the dynasty. The opposition to the Ottoman central authority, which was formed under three headings, existed at the initiative of Turkmen groups, one of which felt marginalized in Anatolia. One of the different socially, politically and economically based efforts was to create new power carried out by Sheikh Bedreddin at the beginning of the fifteenth century, and the other was to seize the Ottoman power by Shahkulu at the beginning of the sixteenth century. The common point of the two movements, which differed from each other in terms of their emergence, supporters and goals, was that they were supported by heterodox kizilbash groups that felt excluded in Ottoman Anatolia. In this study, the historical background, justification, formation form and consequences of the efforts of Sheikh Bedrettin and Shahkulu for a new power based on the kizilbash doctrine and social base, which are considered as a rebellion against the central authority in Ottoman sources and defined with very harsh expressions, will be examined, and the social decomposition created by the empire will be focused on the reasons for its reaction.

Anahtar Kelimeler

Sheik Bedrettin, Shahkulu, Kizilbash, Heterodox

Kaynakça

• Adâ’i-yi Şirazî, (2007), Selimname, (Haz. Abdüsselam Bilgen), T.T.K Yay., Ankara
• Akdağ, Mustafa, (1974), Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi (1243- 1453), c. 1, Cem Yayınevi, İstanbul
• Anıl, Yaşar Şahin, (1995), Osmanlı Döneminde İki Dava; Şeyh Bedreddin ve Midhat Paşa Davaları, İstanbul
• Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), (2000), (Haz. Necdet Öztürk) Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul
• Anonim Tevarih-i Âl-i Osman, (Gıese neşri), (1992,) (Haz. Nimet Azamat), Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yay. İstanbul
• Aşıkpaşazade,(2003), Osmanoğullarının Tarihi, (Haz. Kemal Yavuz Yekta Saraç), İstanbul Balıvet, Michel, (2000), Şeyh Bedreddin; Tasavvuf ve İsyan, İstanbul
• Barkan, Ömer Lütfi, (1964), “XVI Asrın İkinci Yarısında Türkiye’nin Geçirdiği İktisadî Buhranların Sosyal Yapı Üzerindeki Tesirleri”, İktisadî Kalkınmanın Sosyal Meseleleri, İstanbul
• Barkan, Ömer Lütfi,(1944), “Osmanlı İmparatorluğunun Teşekkülü Meselesi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, ½
• Büyük Türkçe Sözlük, (1983), TDK yay. 7. Baskı, Ankara
• Devellioğlu, Ferit, (1993), Osmanlıca Türkçe Sözlük, Ankara
• Doukas, (1975), Declıne And Fall of Byzantıum to The Ottoman Turks, (İngilizce çev. Harry J. Maguolias), Detroit
• Eroğlu, Haldun (2016), Osmanlıda Muhalefet, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul
• Eroğlu, Haldun (2017), Osmanlılar Yönetim ve Strateji, Bilge Kültür Sanat Yay. İstanbul
• Eroğlu, Haldun, (2019) “Osmanlı’da Muhalefet ve Antalya’da Bir Muhalif: Şahkulu” Antalya Kitabı, Antalya’da Türk-İslam Medeniyetinin İzleri 2, Konya
• Gelibolulu Âli, (1997), Kitabü’t-Tarih-i Künhü’l-Ahbâr, (Hazırlayan Ahmet Uğur, Mustafa Çuhadar, Ahmet Gül, İbrahim Hakkı Çuhadar), KayseriHadidî, (1991), Tevarih-i Âlî Osman (1299-1523), (Haz. Necdet Öztürk), Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. İstanbul
• Hoca Sadettin, (1979), Tacü’t-Tevârih, (Sad. İsmet Parmaksızoğlu), c. II, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara
• İbn Haldun, (1989), Mukaddime I, (Çev. Zakir Kadirî Uğan), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul
• İbn Kemal, (1957), Tevarih-i Al-i Osman, VII. Defter, (Hazırlayan Şerafettin Turan) T.T.K Yay., Ankara
• Müneccimbaşı Ahmet Dede, Sahaifü’l-Ahbar fi Vekayi’l-Asar, (Türkçeleştiren İsmail Erünsal), c. II, Tercüman Yay.
• Neşri, (1995), Kitab-ı Cihan Nümâ, (yay. Faik Reşit Unat- Mehmet Altay Köymen), c. I., Ankara
• Ocak, Ahmet Yaşar, (1997), “Din”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. II, İstanbul
• Özcan, Abdülkadir (1980-1981), “Fatih’in Teşkilat Kanunnâmesi ve Nizâm-Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, c. 33 İstanbul
• Riedler, Florian, (2012), Osmanlı İmparatorluğu’nda Muhalefet ve Meşruiyet, Siyasi Kültür ve Komplo, (Çev. Azize Çakır), Picus Yay. İstanbul
• Sami, Şemseddin(2011), Kâmus-ı Türkî, (Hazırlayan Raşit Gündoğdu ve diğerleri) İdeal Kültür Yayınları, İstanbul
• Simavna Kadısıoğlı Şeyh Bedreddin ve Menâkıbı,(2008), (İnceleme, Abdülbaki Gölpınarlıİsmet Sungurbeyoğlu), İstanbul
• Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin Varidat, (2013), (Çev. Ayşe Kösen), Ankara
• Sümer, Faruk, (1999), Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK. Yay. Ankara
• Şeyh Bedreddin,(2012a), Camiu’l-Fusûleyn, ( Ed. Yunus Apaydın), Ankara
• Şeyh Bedrettin, (2012b) Letâifil-İşârât fi Beyanil-Mesalilil-Hilâfiyyât, (Ed. Yunus Apaydın)
• Şeyh Bedrettin,(2012c) Et-Teshil, Şerhu Letâifil-İşârât, (Ed. Yunus Apaydın), c. I, Ankara
• Uyanık, Mevlut, (1991), “Osmanlı Düşünce Tarihinde Toplumsal Bir Muhalif Olarak Şeyh Bedreddin ve hareketinin Tahlili”, Belleten, c. LV, Ankara
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1994), Osmanlı Tarihi, T.T.K Yay., c. II, Ankara Gündüz, Tufan, (2010), Son Kızılbaş Şah İsmail, Yeditepe Yay. İstanbul