SPATIAL RITUALISTIC AND IMAGINARY ANALYSIS OF ESKİŞEHİR HACI BEKTAŞ VELI FOUNDATION CULTURAL CENTER

Yıl 2025, Sayı: 113, 117 - 136

Zeynep Ertuğrul

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1598112

Öz

Eskişehir Hacı Bektaş Veli Foundation Cultural Center structure designed by architect Bülent Bolkol in 1996 is one of the earliest cultural center applications of Turkey. The construction of the building increased the visibility of Alevi Bektashi culture in Eskişehir, also underlined in the name of the foundation. In this article, this culture, which has been worked mainly from a historical and literary framework so far, has been analyzed from the perspective of art and architectural history through the structure produced. Using methods such as oral interview, literature review and on-site documentation, the history of the place, its functional organization, ritualistic language, images of its beliefs and its architectural development were researched, taking into account the historical background. There is an arrangement for three different functions throughout the building.The first of these is the use of the basement for funeral preparations, receiving halal blessings and the meals served afterwards.The ground floor emphasizes the function of the building as a foundation administration, with its management offices and educational spaces. The largest space of the first floor is reserved for the Cemevi, where the function of worship is performed. All these functions cause quite different rituals to be seen in the whole structure.In relation to funerals, “rites of separation and rites of integration”, and in worship rituals, which are actually traditional ceremonies; “spiritual rites of passage, table fellowship, and exchange rites” come to the fore. On all floors of the building, inscriptions and important images of the Alevi-Bektashi tradition are used on the walls in different sizes and in different forms. The most visible use of these images can be seen in the figures of "Hacı Bektaş Veli, Mustafa Kemal Atatürk, Seven Great Bards and Two Lions" by sculptor Tankut Öktem, placed on both sides of the stairs and the main entrance, starting from the garden entrance of the Cultural Center.In fact, Eskişehir Hacı Bektaş Veli Foundation Cultural Center, which ordinary people define only as "Cemevi", is a transitional structure between old and new in Alevi-Bektashi architecture and a living, complex place that carries the traditions and rituals of its culture to new generations.

Anahtar Kelimeler

Art History, Eskişehir Hacı Bektaş Foundation Cultural Center, Cemevi, Bülent Bolkol, Tankut Öktem

ESKİŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ VAKFI KÜLTÜR MERKEZİNİN MEKÂNSAL RİTÜELİSTİK VE İMGESEL ANALİZİ

Öz

Eskişehir Hacı Bektaş Veli Vakfı Kültür Merkezi yapısı 1996 yılında mimar Bülent Bolkol tarafından tasarlanmış Türkiye’nin erken tarihli kültür merkezi uygulamalarındandır. Yapının inşası ile vakıf adında da vurgulanan Alevi Bektaşi kültürünün Eskişehir’deki görünürlüğü artmıştır. Yazıda bugüne kadar ağırlıklı olarak tarihi ve edebi çerçeveden işlenen bu kültür, üretilen yapı üzerinden sanat ve mimarlık tarihi bakış açısıyla incelenmiştir. Sözlü görüşmeler, literatür taraması, yerinde belgeleme gibi yöntemler kullanılarak yapı; mekan, işlevsel kurgu, ritüelistik dil, inançlarına dair imgeler ve mimari gelişimi açısından tarihsel arka plan göz önüne alınarak araştırılmıştır. Yapının bütününde üç farklı işleve yönelik bir düzenleme karşımıza çıkmaktadır. Bunların ilki bodrum katın cenaze hazırlıkları, helallik alınması ve sonrasında verilen yemekler için kullanılmasıdır. Giriş katı, yönetim ofisleri ve eğitim mekanlarıyla yapının vakıf idaresi olma işlevini vurgular. Birinci katın en büyük mekanı ise ibadet işlevinin yerine getirildiği Cemevine ayrılmıştır. Tüm bu işlevler oldukça farklı ritlerin yapı bütününde görülmesine neden olmaktadır. Cenaze ile ilgili olarak “ayrılma ritleri ve kaynaştırma ritleri”, aslında geleneksel bir tören olan ibadet ritüelerinde; “spirütüel geçiş riti, sofradaşlık, değiş tokuş ritleri” öne çıkmaktadır. Yapının tüm katlarında duvarlarda yazılar ve Alevi-Bektaşi geleneğinin önemli imgeleri farklı büyüklükte ve değişik biçimleriyle kullanılmıştır. Bu imgelerin en görünür kullanımı Kültür Merkezi bahçe girişinden başlayarak merdiven ile ana girişin iki yanına yerleştirilmiş, heykeltıraş Tankut Öktem’in “Hacı Bektaş Veli, Mustafa Kemal Atatürk, Yedi Ulu Ozan ve İki Aslan” figürlerinde karşımıza çıkmaktadır. Aslında sıradan insanların sadece “Cemevi” olarak tanımladığı Eskişehir Hacı Bektaş Veli Vakfı Kültür Merkezi, Alevi-Bektaşi mimarisinde eski ile yeni arasında bir geçiş yapısı ve ait olduğu kültürün geleneği ve ritüellerini yeni kuşaklara taşıyan, yaşayan, kompleks bir mekândır.

Anahtar Kelimeler

Sanat Tarihi, Eskişehir Hacı Bektaş Kültür Merkezi, Cemevi, Bülent Bolkol, Tankut Öktem

Kaynakça

• Ağırdemir, Erdoğan, “Bektaşilikte Tâc Çeşitleri ve Anlamları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi / 2011 / 60: 365-378
• Akın, Günkut. “Cemevi Mimarisi Üzerine Notlar”, Arkitera, 1996. https://www.arkitera.com/ gorus/gunkut-akin/
• Akın, Günkut, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki Tarihsel Ev Tiplerinde Anlam, Basılmamış Doktora Tezi, İTÜ Mimarlık Fakültesi, (1985), .35-56
• Andersen, Angela Lyn. M.A. Cemevleri: An Examinatıon Of The Historical Roots And Contemporary Meanings Of Alevi Architecture And Iconography, The Ohio State University, 2015.
• Bağcı, Serpil. “Metinlerden Resimlere: Elyazma Tasvirlerinde Hz. Ali”, (Haz.) Ahmet Yaşar Ocak, Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, XXX/ 4, Ankara, (2005): 217-266.
• Cengil, Muammer. Cem Ayini’nin Fert ve Toplum Üzerindeki Etkileri, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003):127-143.
• Eröz, Mehmet. Türkiye’de Alevîlîk-Bektâşîlîk, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2014.
• Maden Fahri, “Bektaşilikte Giysi ve Sembol olarak Tâc”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi (2011) 60: 65-84.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, Selçuk Yayınları, 3. Baskı, Ankara 1994.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ali” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.3. (1996): 371-374.
• Gennep, Arnold Van. Geçiş Ritleri Tabular, Batıl İnançlar, Büyüler, Ayinler ve Törenler, (Çev. Oylum Bülbül Beşler), İstanbul: Nora Kitap, 2022.
• Gezer, Hüseyin. Cumhuriyet Dönemi Türk Heykeli, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ankara, 1984.
• Honko, Lauri. “Ritüellerin Oluşum Süreci” (Çev. Ruhi Ersoy), Milli Folklor Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, Bahar, 9/69 (2006): 129-140.
• Koç, Adem. “Eskişehir Türkmen Alevilerinde Su ile İlgili İnanç ve Uygulamalar”, Halk Kültüründe Su Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (07-08 2023 Tekirdağ), (ed. Mehmet Aça), Motif Vakfı Yayınları No: 14, 2015.
• Kaplan, Ayten. “Cem Ritüellerinde Kültürel Bellek Oluşturma”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Kış/ 96 (2020): 117-144.
• Kökel, Coşkun. “Büyükyayla, Salihler ve Aydınlar Köyleri Ali Koç Baba Ocaklıları”, Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi, Güz/31, (2004): 69-87.
• Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar Alevîlîk Bektaşîlîk Araştırmaları, Türkçesi: Turan Alptekin, Cem/Kültür Yayınevi, İstanbul, 1994.
• Nane, Pelin.- Kanlı, Deniz.- Duygun, Esra. “Spi/ritüel: Balçova Cemevi Üzerine Bir İnceleme”, Mimarlık ve Yaşam Dergisi Journal of Architecture and Life 9 (1) (2024): 195-216.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri, (çev. Ekrem Demirli), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2004.
• Ocak, Ahmet, Yaşar. Türkler, Türkiye ve İslam Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
• Ocak, Ahmed, Yaşar. “Hacı Bektâş-ı Velî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.14. (1996): 455-458.
• Osma, Kıvanç. Cumhuriyet Dönemi Anıt Heykelleri (1923-1946), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2003.
• Özdemir, Cafer. “Alevi-Bektaşi Kültüründe “Lokma” Geleneği” IV. Uluslararası Alevilik Ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı: 247-264.
• Şahin, Haşim. (Söyleşi), Ahmet Yaşar Ocak Kitabı Arı Kovanına Çomak Sokmak, Timaş Yayınları, İstanbul: 2022.
• Temel, Hüseyin.-Arıkan, Refik. “Eskişehir İli Ali Koç Baba Ocağı ile Sultan Şücaaddin Veli Ocağı Dini Örgütlenmesi ve İnanç Pratiklerinin Karşılaştırması”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/ International Journal of Historical Researches, Yıl/Vol. 9, No. 2, Güz/Fall (2024): 1530-1562.
• Thompson, Paul. Geçmişin Sesi, (Çev.) Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul: 1999.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul: 2019