KAZAKİSTAN VE TÜRKİYE’DE OĞUZLARIN SOSYAL HAYATI, DİNİ İNANÇLARI VE KÜLTÜRÜNÜN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ: 8-16. YÜZYILLAR

Yıl 2025, Sayı: 115, 127 - 144, 21.09.2025

Alpaslan Demir , Nurken Kuzembayev , Bibigul Akshulakova

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1593975

Öz

Kazakistan ve Türkiye’deki Oğuz boylarının sosyal yaşamı, iktisadi hayatları, dini inançları
ve kültürlerinin karşılaştırmalı analizi, tarih biliminde çok az çalışılmış bir konudur. Bahsi
geçen konu üzerinde çalışmak, Oğuzların Orta Asya’dan Anadolu’ya göç sürecinde sosyal,
iktisadi ve inanç bağlamında ne ölçüde değiştiğini, hangi kültürel özelliklerinin korunduğunu ve
hangilerinin zaman içinde kaybolduğunu anlamaya yardımcı olacaktır. Bu çalışmada Oğuzların
en erken tarihinden itibaren tarihi serüvenleri ve idari sistemleri kaynaklar çerçevesinde ele
alınmakta, özellikle İslâmiyet’e giriş süreçlerinin etkileri üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede
8-16. yüzyıllar arasında Oğuzların Kazakistan ve Türkiye’deki göçebelikten yerleşik hayata
geçişleri, mesken bağlamında yaşam tarzları, giyim kültürleri, aile hayatları, ad verme
geleneklerini içeren sosyal hayatları; inanç sistemleri ve inanç sistemlerindeki değişimlerin
sosyal hayatlarına yansımaları; iktisadi hayatları, geçim kaynakları ve iktisadi hayatlarının
süreç içerisindeki değişimleri ele alınmaktadır. Oğuzlar, Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan
geniş bir coğrafyada yaşamış ve farklı kültürlerle etkileşimde bulunmuştur. Bu etkileşimler,
Oğuz kültürünün zaman içinde zenginleşmesine yol açmıştır. Göçebe yaşam tarzından
yerleşik hayata geçiş sürecinde sosyal yapıları, dini inançları ve kültürel öğeleri büyük ölçüde
etkilenmiştir, ancak Oğuzlar kökenlerine ait birçok kültürel ögeyi de korumuşlardır. Bu sayede
Oğuzların temel kimliği ve kültürel mirasları yüzyıllar boyunca korunmuştur

Anahtar Kelimeler

Oğuzlar , Kazakistan , Türkiye , Konar-göçer , Sosyo-ekonomik hayat.

COMPARATIVE ANALYSIS OF THE SOCIAL LIFE, RELIGIOUS BELIEFS AND CULTURE OF THE OGHUZ IN KAZAKHSTAN AND TURKEY: 8TH-16TH CENTURIES

Öz

As evident from the literature review, the comparative analysis of the social life, economic
life, religious beliefs and culture of the Oghuz tribes in Kazakhstan and Turkey is significantly
underexplored subject in historical science. Studying this topic will help to understand to what extent the Oghuz changed socially, economically and religiously during their migration from
Central Asia to Anatolia, which cultural characteristics were preserved and which were lost over
time. In this study, the historical trajectories and administrative systems of the Oghuz from their
earliest history are examined within the framework of the sources, with a particular emphasis
on the effects of their conversion to Islam. In this framework, the transition of the Oghuz from
nomadic to sedentary life in Kazakhstan and Turkey between the 8th and 16th centuries, their
social life including their lifestyle, clothing culture, family life, naming traditions in the context
of housing; their belief systems and the reflections of changes in their belief systems on their
social life; their economic life, livelihoods and changes in their economic life in the process
are discussed. Oghuz lived in a wide geography extending from Central Asia to Anatolia and
interacted with different cultures. These interactions led to the enrichment of Oghuz culture
over time. During the transition from nomadic to sedentary life, their social structure, religious
beliefs and cultural elements have been greatly affected, but the Oghuz have also preserved
many cultural elements of their origins. In this way, the basic identity of the Oghuz and their
cultural heritage have been preserved for centuries

Anahtar Kelimeler

Oghuz , Kazakhstan , Turkey , Nomad , Socio-economic life.

Kaynakça

• “Kniga moyego deda Korkuta”. perevod V.V. Bartol’da, in Korkut Ata – entsiklopediyalyk zhinak/ Bas redaktor A. Nysanbaev. Almaty: “Kazakh entsiklopediiasy” Bas redaktciyasy, (1999): 355-455.
• Agadzhanov, Sergey. Ocherki istorii oguzov i turkmen Srednei Azii IX-XII vv. Ashkhabad: Ylym, 1969.
• Ak, Mehmet. Teke Yörükleri (1800-1900). Ankara: TTK Yay., 2015.
• Akgündüz, Ahmet. “Başlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: 5 (1992): 131-133.
• al-Yakubi, Kniga stran (Kitap al-buldan) /al-Yakubi; vstup.st., per., kommentarii i ukazateli L.A. Semenovoi; otv.red. D.V. Mikul’skiy; In-t vostokovedeniya RAN. Moskva: Vostochnaya literatura, 2011.
• Arabskiye geography i puteshestvenniki IX-XII vv./ Vstup.st., per. s arab., komment., texty i faksimile B.E. Kumekova, R.B. Kumekova. Tom 2. Otv. red. A.K. Muminov. Almaty: Daik – Press, 2010.
• Bartol’d, Vasily. Guzz in Bartol’d V.V. Rabotu po istorii i pholologii turkskikh i mogol’skikh narodov/ V.V. Bartol’d; Podgot. k izd. S.G. Klyashtorny; Otv. red. A.N. Kononov. Perepich. s izd. 1968 g., (Moskva: Vost. lit., 2002): 524-527.
• Başkan, Yahya. “İslami Dönem Devlet Yapılanmasında Oğuzlar”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences. 18 (2022): 126-134.
• Baypakov, Karl. Srednevekovyie goroda Kazakhstana na Velikom Shelkovom Puti. Almaty: Gylym, 1998.
• Bektaş Öztaşkın, Özlem. XV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Halkı. Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2008.
• Bisembayev, Arman. Arkheologicheskiye pamyatniki srednevekoviya Zapadnogo Kazakhstana (VII-XVIII vv.). Ural’sk: Poligraphservis, 2003.
• Bulduk, Üçler. “Oğuznamelere Göre Üç-Ok ve Boz-Ok veya İç-Oğuz, Dış-Oğuz Meselesi”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi. 1/3 (1997): 109-116.
• Bulduk, Üçler. “Sosyal Yaşayış, Konar-Göçerlik ve Etnisite”. II. Yörük-Türkmen Büyük Kurultayı ve Bilim Şenliği 3-4 Mayıs 2008 Ankara Bildiriler Kitabı içinde. Ankara: 2008: 216-223.
• Bulduk, Üçler. “Türkistan’ın Türk Ata ve Şeyhleri (Ahmet Yesevi’den Dede Korkut’a)”. Altay Toplulukları, Destanlar ve Destan Kültürü içinde. İstanbul: 2022: 33-40.
• Çelik, Rıfat İlhan. “Oğuznamelerde Oğuz Teşkilatlanması İle İlgili Bilgiler”, XVIII. Türk Tarih Kongresi içinde. X. Ankara: TTK Yay., 2022: 663-672.
• Demir, Alpaslan. “1722 Tarihli Tahrire Göre Bozdoğan Yörüklerinde Şahıs Adları”, Osmanlı Döneminde Adana ve Çukurova I içinde., Ankara: Akademisyen A.Ş., 2016: 291-306.
• Demir, Alpaslan. “Osmanlı Devleti’nde Yörükler ile Yerleşiklerin Kavgası: Kayıp Köyler Meselesi”, Gazi Akademik Bakış. 11/21 (2017): 15-31.
• Demir, Alpaslan. XVI. Yüzyılda İçel ve Çevresinde Bozdoğan Cemaati. Ankara: Gece Kitaplığı Yay., 2015.
• Demir, Alpaslan. XVIII. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Anadolu’da Bozdoğan Yörükleri. Ankara: Berikan Yay., 2012.
• Erdoğan Özünlü, Emine. “Osmanlı ve Kırgız Konargöçerlerinde Yurt”. Bilig. 71 (2014): 169- 178.
• Erdoğan, Emine. “XVI. Yüzyılda Ankara Yörüklerinin İktisadi Hayatı (Tahrir Defterlerine Göre)”. Anadolu’da Yörükler, Tarihî ve Sosyolojik İncelemeler içinde, Editör Hayati Beşirli ve İbrahim Erdal. Ankara: Phoenix Yay., 2007, 31-50.
• Fazlallakh Rashid ad-Din, Oguz-name. Perevod s persidskogo, predislovie, kommentarii, primechaniya i ukazateli R.M. Shukuyrovoi. Baku: Elm, 1987.
• Golden, Peter. An Introduction to the History of the Turkic peoples: ethnogenesis and state formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz, 1992.
• Gülten, Sadullah. “Osmanlı Anadolu’sunda Bir İskân Hikâyesi: Bozok Sancağı’nda Aşiretler, Köylüler ve Celâlîler (16-19. Yüzyıllar)”. History Studies. 11/1 (2019): 128-154.
• Gülten, Sadullah. Atayurttan Anayurda Yörükler. Ankara: Gece Yay., 2016.
• Gümüşçü, Osman. Türk İskan Sistemi veya Uc-Fetih-İskan Döngüsü (XI-XVI. Yüzyıl). İstanbul: Yeditepe Yay., 2019.
• Gündüz, Tufan. “Konargöçer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: 26 (2002): 161-163.
• Gündüz, Tufan. “Osmanlı Ekonomisi İçinde Konar-Göçerler”, Prof.Dr. Kazım Yaşar Kopraman’a Armağan içinde, Ankara: Berikan Yay., 2003: 358-366.
• Gündüz, Tufan. Anadolu’da Türkmen Aşiretleri Bozulus Türkmenleri (1540-1640). Ankara: Bilge Yay., 1997.
• Gündüz, Tufan. Anadolu’da Türkmen Aşiretleri. İstanbul: Yeditepe Yay., 2007.
• Gündüz, Tufan. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri. İstanbul: Yeditepe Yay., 2005.
• Ḥudūd al-’Ālam, The Regions of the World, a Persian Geography 372 A.H./982 A.D., Çeviri ve açıklama: Vladimir Minorsky, editor: C.E. Bosworth. 2. Baskı. London: 1970
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I. İstanbul: Eren Yay., 2004.
• İpşirli Argıt, Betül. “Osmanlı İstanbul’unda Giyim Kuşam”. Büyük İstanbul Tarihi. İstanbul: IV (2015): 230-263.
• Kalafat, Yaşar. Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm-Şamanizm. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2004.
• Kaya, Çetin. VIII. ve X. Asırlar ArasındKaya, Seyfettin. Selçuklularda Toplumsal ve Kültürel Hayat. Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2013.
• Keleş, Bahattin. “Talas Savaşı’nın Türklerin İslamiyet’i Kabul Etmelerindeki Rolü ve Önemi”. Türk Dünyası Araştırmaları. 225 (2016): 83-96.
• Klyashtorny, Sergey. Tsentralnaya Azia v rannee srednevekov’e Istoriya Kazakhstana i Tsentral’noi Azii: Ucheb içinde, posobiye Abuseitova M.Kh. i dr. Almaty: Daik-Press, 2001: 74-159.
• Klyashtorny, Sergey. “Byolyuki: migratsiya odnogo iz plemen oguzov”. Central Eurasia in the Middle Ages. Studies in Honour of Peter B. Golden içinde, Editör: Istvan Zimonyi ve Osman Karatay. Wiesbaden: Harrassovitz Verlag, 2016: 189-192
• Klyashtorny, Sergey. “Oguzy Tsentral’noy Azii i guzy Priaral’ya”. Klyashtorny S.G., “Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti i etnokul’turnaya istoriya Tsentral’noy Azii. içinde, Sankt-Peterburg: Nauka, 2006: 509-512.
• Kononov, Andrey. Rodoslovnaya turkmen. Sochineniye Abu-l-Gazi khana khivinskogo. Moskva-Leningrad: Izd-vo AN SSSR, 1958.
• Kovalevsky, Andrei. Kniga Akhmeda ibn-Fadlana o ego puteshestvii na Volgu v 921-922 gg. Stat’yi, perevody i kommentarii. Khar’kov: KhGU, 1956.
• Kriger, Vladimir. Kochevniki Zapadnogo Kazakhstana i sopredel’nykh territoriy v sredniye veka (X-XIV vv.). Uralsk: TOO “Poligraphservis”, 2012.
• Mahmud al-Kashgari, Divan Lugat at-Turk. Perevod, predislovie i kommentarii Z.-A.M. Auezovoi. Indeksy sostavleny R. Ermersom. Almaty: Daik-Press, 2005.
• Margulan, Alkei, Ostatki osedlykh poseleniy v Tsentral’nom Kazakhstane. Arkheologicheskiye pamyatniki Kazakhstana. / Otv.red. K.A. Akishev. Alma-Ata: “Nauka” KazSSR, 1978: 3-37.
• Materialy po istorii turkmen i Turkmenii. Tom I. (VII – XV vv.) Arabskie i persidskie istochniki. / Pod redaktsiey S.L. Volina, А.А. Romaskevicha i A.Yu. Yakubovskogo. Moskva- Leningrad: Izdatel’stvo AN SSSR, 1939.
• Meydan, Cemal ve Guliyeva, Minara. “Oğuz Türklerinde Giyim Kuşam: Dede Korkut Örneği” Uluslararası Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi. 5 (2020): 169-191.
• Omeljan, Pritsak. “Von den Karluk zu den Karachaniden”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. 101 (Wiesbaden, 1951): 270-300.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Toplumunda Ailenin Yeri”. Türk Aile Ansiklopedisi. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları. 1 (1991): 74-81.
• Öz, Mehmet. “Bozok Sancağında İskan ve Nüfus (1539-1642)”, XIII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler. Ankara: TTK Yay. 3 (1999): 787-794.
• Peter, Golden. “The Migrations of the Oğuz”. Archivum Ottomanicum. IV (1972): 45-84. Sarı, Arif. XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri. Ankara: TTK Yay., 2018.
• Smailov, Zhuman. Pamyatniki arkheologii Zapadnoi Saryarki (Srednevekoviye gorodisha i poseleniya). Balkhash: ZhezU, 1997.
• Sümer, Faruk. “XVI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumî Bir Bakış”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. XI/1-4 (1949-1950): 509-523.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1972.
• Şahin, İlhan. “1638 Bağdad Seferlerinde Zahire Nakline Memûr Edilen Yeni-il ve Halep Türkmenleri”. Tarih Dergisi. 33 (1982): 227-236.
• Şahin, İlhan. “Göçebeler”, Osmanlı. Ankara: Yeni Türkiye Yay. 4 (1999): 132-141.
• Şahin, İlhan. Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler. İstanbul: Eren Yay., 2006.
• Şahin, Kamil ve Toprak, Salih. “Türk Kültüründe Ağaç’ın Düşünsel ve Toplumsal Bağlamı”, Ulusal Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9/43 (2016): 1309-1316.a Türkistan Coğrafyasında Oğuzlar. Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi, 2014.
• Şentürk Dızman, Zeynep. “Osmanlı’dan Günümüze Türk Aile Yapısının Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. 88 (2019): 833-839.
• Tanyu, Hikmet. Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Burak Yayınları, 1978.
• Todorova, Maria N.. “Was There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the Seventeenth Century?”. Etudes Balcanıques. 2 (1988): 55-63.
• Tolstov, Sergey, Goroda guzov (Istoriko-etnograficheskiye etyudi). Sovetskaya etnografiya (1947): 55-102.
• Turan, Şerafettin. Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2014.
• Uluman, Ali. Oğuzların Salur Boyunun Siyasi ve Sosyo-Kültürel Tarihi. Yüksek Lisans Tezi, Iğdır: Iğdır Üniversitesi, 2021.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Klasik Dönem Osmanlı Toplumuna Genel Bir Bakış”, Türkler. Ankara: X (2002): 183-215.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri. İstanbul: İstanbul Ünv. Yay., 1940.
• Yörük, Doğan. “XVIII. Yüzyılda Konya Çevresinde Güvenlik Meselesi ve Derbentlerle İlgili Düzenlemeler”, Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür: Prof.Dr. Nejat Göyünç’e Armağan içinde., Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., 2013: 249-266.
• Zeren, Münevver Ebru. “Türklerin Devlet Anlayışında Atalar Kültünün Yeri”. Toroslardan tanrı Dağlarına Genel Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı içinde. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2017: 337-346.
• Zhirmunsky, Viktor. Oguzskyi geroicheskiy epos i kniga “Kniga Korkuta” Korkut Ata – encyclopediyalyk zhinak/ içinde Bas redaktor A.Nysanbayev. Almaty: “Kazakh encyclopediyasy” Bas redakciyasi, 1999.