ARŞİV BELGELERİNDEN OLUŞTURULMUŞ REİSÜLKÜTTABLAR LİSTESİ

Yıl 2023, Sayı: 50, 1 - 88, 24.12.2023

Recep Ahıshalı

Öz

Osmanlı merkez bürokrasisinin önemli bölümlerinden birinin başında bulunan reisülküttaplar ile ilgili bir takım biyografik eser ve bunların tayinlerinden oluşan birkaç liste mevcuttur. Ahmed Resmî Efendi tarafından yazılan Halîfetü’r-rüesâ adlı eser ile Haydar Çelebi’den itibaren, sonradan yapılan eklerle birlikte 1765 tarihine kadar olan reisülküttapların biyografilerini ihtiva etmektedir. Büyük ölçüde kroniklerden derlenerek oluşturulmuştur. Daha sonra Süleyman Faik Efendi 1824 yılına kadar olan reisülküttapları ilave ettiği bir zeyl yazmıştır. Bu iki eser H.1279 yılında İstanbul’da taş baskı olarak neşredilmiştir. Daha sonra İsmail Hami Danişmend ve Yılmaz Öztuna tarafından ağırlıklı olarak bu eserler kullanılarak reisülküttap listeleri oluşturulmuştur. Listeler reisülküttapların tayin ve azil tarihlerini çoğunlukla yıl, bazen de ay ve gün ile birlikte vermektedirler. Kronik kaynaklı bu bilgilerin büyük bir kısmı arşiv belgeleri ile karşılaştırıldığında eksik ve yanlışlıklar içermektedir. Seferler sırasında reisülküttaplar ordu ile sefere katılırlar, merkezde yerine bir vekil tayin edilirdi. Bazen farklı cephelere serdar tayin edildiğinde onun maiyetinde de bir reisülküttap bulunurdu. Böylece bazen reisülküttap sayısı üçe çıkardı. Bu durum bahsettiğimiz listelerde bazı karışıklıkların oluşmasına da sebep olmuştur.
Bu çalışmada arşiv belgeleri taranarak daha sağlıklı bir reisülküttap listesi oluşturulması hedeflenmiştir. Arşiv belgeleri taranırken öncelikle tayinlerin yer aldığı Rüus Defterleri başta olmak üzere tayini konu edinen çeşitli belgeler üzerinde çalışılmıştır. Rüus defter serisindeki eksiklikler bu defterlere dayalı olarak düzenli bir liste oluşturulmasını zorlaştırmıştır. Bu durumda özellikle reisülküttapların idaresindeki kalemlerin ürettiği belgeler tamamlayıcı olmuştur.
Bunlardan Mühimme Defterleri, Ahkâm Defterleri ve Tahvil Defterleri gibi seriler reisülküttap ve sadrıazam değişikliklerini başlık halinde verdiğinden listenin oluşturulmasına katkı sağlamışlardır. İstihkaklarını ulufe olarak alanların ilk tayinlerinde reisülküttaplar göreve başlama yazısı verirlerdi. Bu yazılar bağlı bulundukları yerin defterlerine işlenirdi. Reisülküttabın ismi ve yazının veriliş tarihi bu belgelere işlendiği için bunlardan reisülküttap değişikliklerini tespit mümkün olmaktadır. Buna benzer arşiv taramalarından elde edilen çeşitli belgeler daha sağlıklı ve ayrıntılı bir listenin oluşturulmasına
imkân sağlamışlardır.
Bu çalışmada listenin yanı sıra, tespit edilebildiği kadarıyla reisülküttapların hangi görevden bu makama geldikleri, sonrasında hangi makama tayin edildikleri, ölüm tarihleri, yükselebildikleri en yüksek makamlar gibi elde edilebilen bilgilerden çeşitli istatistikler oluşturulacaktır. Bu bilgilerin yüzyıllara göre ayrı ayrı ortaya konulması reisülküttapların kariyer çizgilerinin belirlenmesini, dışişlerinin ve mülkiyenin bu çizgideki yerini netleştirecektir. Sonuç olarak Osmanlı merkez bürokrasisinin en önemli rükunlarından biri olan bu müessesenin başında bulunan kişiler hakkında Arşiv belgelerinden elde edilmiş sağlıklı bir listeye sahip olunmasının bu alana önemli katkı sağlaması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Merkez Teşkilatı , Osmanlı Bürokrasisi , Reisülküttablık , Reisülküttab Listesi

List of Reisülküttabs Created from Archive Documents and Some Evaluations on the List

Öz

Reisülküttaps, who were at the head of one of the important sections of the Ottoman central bureaucracy, there are a number of biographical works and a few lists of their designations. Starting from Haydar Çelebi with the work called Sefînetü'r-rüesâ written by Ahmed Resmî Efendi, it includes the biographies of the reisülküttaps up to 1765, together with the appendices. It was composed largely from chronicles. Later, Süleyman Faik Efendi wrote an addendum that expands the reisülküttaps until 1824. These two works were published as lithographs in Istanbul in 1279 AH. The lists of reisülküttap were created by İsmail Hami Danişmend and Yılmaz Öztuna, mainly by using these works. The lists often give the designation and dismissal dates of the reisülküttaps together with the year, sometimes with the month and day. Most of this chronically sourced information is incomplete and inaccurate when compared to archival documents. During the expeditions, the reisülküttaps would join the expedition with the army, and a deputy would be appointed in the center. Sometimes, when a serdar was appointed to different fronts, there was a reisülküttap in his entourage. Thus, the number of reisülküttap sometimes increased to three. This situation has also caused some confusion in the lists we mentioned.
In this study, it is aimed to gather a healthier reisülküttap list by scanning archive documents. While scanning the archival documents, various documents dealing with the designations were studied, especially the Rüus Defterleri, which included the designations. The deficiencies in the Rüus Defterleri made it difficult to create an organized list based on these documents. In this case, especially the documents produced by the staff under the administration of the reisülküttaps were complementary. Of these, series such as Mühimme Defterleri, Ahkâm Defterleri and Tahvil Defterleri contributed to the creation of the list, as they gave the changes of reisulküttap and grand vizier under the title. In the first designations of those who received their rations as ulûfe, the reisülküttaps would give a letter of inauguration. These writings were processed in the registers of the place they belonged to. Since the name of the reisulküttap and the date of issue of the article are written on these documents, it is possible to detect the changes of the reisulküttap from them. Various documents obtained from similar archive scans have enabled the creation of a healthier and more detailed list.
In addition to the list, as far as can be determined, various statistics will be acquired from the information that can be obtained, such as from which position the reisülküttaps came, to which office they were subsequently appointed, their date of death, the highest office they rose to. Revealing this information separately according to centuries will determine the career lines of the reisülküttaps and will clarify the place of foreign affairs and mülkiye in this line.
As a result, it is hoped that having a healthy list obtained from archive documents about the people who were at the head of this institution, which is one of the most important elements of the Ottoman central bureaucracy, will make a significant contribution to this field.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Bureaucracy, , Reis Effendi

Kaynakça

• Kaynak Eserler, Araştırma ve İncelemeler (Vekayiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildinin Metin ve Tahlili (1187–1197/1774–1783), Haz. Hikmet Çiçek, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (ATAÜN.TAE) Doktora Tezi, Erzurum 2018.
• (Vekayiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildinin Metin ve Tahlili (1182 - 1188/1768-1774), Haz. Muharrem Saffet Çalışkan, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (MÜSBE TAE) Doktora Tezi, İstanbul 2000.
• 1143-1180 Yılları Arasındaki Bazı Vekâyi, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Şevket Rado Yazmaları, nr.207-3.
• Abdurrahman Abdi Paşa, Vekayi’-name, [Osmanlı Târihi (1648-1682)], Tahlil ve Metin Tenkidi, Haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul 2008.
• Abdülkadir Efendi, Topçular Katibi 'Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi I: Metin ve Tahlil, Yay. Haz. Ziya Yılmazer, Ankara 2003.
• AFYONCU, Erhan, Osmanlı Devletinde Defterhane-i Âmire,(XVI.-XVIII. Yüzyıllar, Ankara 2014.
• AHISHALI, Recep, “Râmî Mehmed Paşa”, DİA, XXXIV, 449-450.
• ______, Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttablık (XVIII. Yüzyıl), İstanbul 2023 (İkinci baskı).
• ______, “Rüus”, DİA, XXXV, 272.
• Ahmed Resmî Efendi, Halîfetü’r-rü’esâ, İstanbul 1269’dan Giriş (Mücteba İlgürel) ve İndeks (Recep Ahıshalı) ilâvesiyle tıbkıbasım, İstanbul 1992.
• ______, Halîkatü’r-rü’esâ, Süleymaniye Ktb. Reisülküttab, nr. 639.
• Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü'l-Âsâr ve Hakā’iku'l-Ahbârı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), Haz. Nevzat Sağlam, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (MÜSBE), Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• ______, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakā’iku’l-Ahbâr, [Osmanlı Tarihi (1209-1219 /1794-1805)], Haz. Hüseyin Sarıkaya, İstanbul 2017.
• ______, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakāikü’l-Ahbâr 1774-1779 (H. 1188- 1193), Haz. Mücteba İlgürel, Ankara 2014.
• ______, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakāikü’l-Ahbâr, Haz. Mücteba İlgürel, Ankara 1994.
• Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), Haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 2000.
• AZAMAT, Nihat, “Sarı Abdullah”, DİA, XXXVI, 146.
• Celâlzâde Mustafa Çelebi, Tabakātü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, Haz. Funda Demirtaş, Erciyes Ün. SBE Doktora Tezi, Kayseri 2009.
• Çelebizade İsmail Asım Efendi, Tarih-i Çelebizade, Tarih-i Raşid ve Zeyli (1071-1141/1660-1729) I-III, Haz. Abdulkadir Özcan v.d., İstanbul 2013.
• Çeşmi-zade Mustafa Reşid, Çeşmi-zade Tarihi; Haz. Bekir Kütükoğlu, İstanbul 1959
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), Hazırlayan Abdülkadir Özcan, Ankara 1995.
• EMECEN, Feridun M., “Ali’nin ‘Ayn’ı: XVII. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Bürokrasisinde Kâtib Rumuzları”, Tarih Dergisi, XXXV (1994), s.131-149.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, VI, Haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı, İstanbul 2002.
• Göynüklü Ahmed Efendi, Târîh-i Göynüklü, (Osmanlı Tarihi 1123-1172/1711-1759), Haz. Songül Çolak-Metin Aydar, İstanbul 2019.
• Hafız Hüseyin Ayvansarayi, Mecmua-i Tevarih, İstanbul 1985.
• ______, Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhîr-i Ricâl, Haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul 1978.
• III. Selim'in Sırkatibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Rüzname, Haz. V. Sema Arıkan, Ankara 1993.
• İsa-zade Tarihi (Metin ve Tahlil), Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 1996.
• İstanbul'un Uzun Dört Yılı (1785-1789), Taylesanizade Hafız Abdullah Efendi Tarihi, Haz. Feridun M. Emecen, İstanbul 2003 (=Tarih-i Lebîbâ).
• İzzî Süleyman Efendi, İzzî Tarihi, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2019.
• Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-Ebrâr Zeyli, (Tahlil ve Metin) 1732, Haz. Nevzat Kaya, Ankara 2003.
• Kara Çelebi-zâde Abdülazîz Efendi’nin Zafername Adlı Eseri (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Bagdad), Haz. Nermin Yıldırım, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
• Kâtib Çelebi, Fezleke I-II, [Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655)], Haz. Zeynep Aycibin, İstanbul 2016.
• Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Efendi Tarihi, (Osmanlı Tarihi 1166-1180/1752-1766) I-II, İstanbul 2019.
• Müellifi Mechul Bir Ruzname, Osmanlı-Rus Harbi Esnasında Bir Şahidin Kaleminden İstanbul (1769-1774), Haz. Süleyman Göksu, İstanbul 2007.
• Mühürdar Hasan Ağa, Cevahirü't-Tevarih, Haz.Ebubekir Sıddık Yücel, Sivas 2013.
• Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na‘imâ (Ravzatü'l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri'lHâfikayn) I (1000-1015/1592-1607); II (1016-1038/1607-1629); III (1039-1050/1629-1641); IV (1051-1059/1641-1650); V (1060-1064/1650-1654); VI (1065-1070/1654-1660), Haz. Mehmet İpşirli, Ankara 2007.
• Nev‘îzâde Atâyî, Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik I-II, Haz. Suat Donuk, İstanbul 2017.
• ÖZERGİN, M. Kemal, Sultan Kanuni Süleyman Han Çağına Ait Tarih Kayıtları, Erzurum 1971.
• Raşid Mehmed Efendi, Tarih-i Raşid ve Zeyli, (1071-1141 / 1660-1729) I-II, Haz. Abdulkadir Özcan v.d., İstanbul 2013.
• Rûznâme, Türk Tarih Kurumu (TTK) Ktb., nr. Y.1001.
• Sa‘dullah Enveri Efendi, Enverî Tarihi: Üçüncü Cild (Metin ve Değerlendirme), Haz. Ü.Filiz Bayram, İÜ.SBE Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• Selânikî Mustafa Efendi, Târîh-i Selânikî I (971-1003/1563-1595); II (1003- 1008/1595-1600), nşr. Mehmet İpşirli, İstanbul 1989.
• Seyyid Hasan Muradî, Bir Kâtibin Kaleminden İstanbul’un 12 Yılı, Haz. Recep Ahıshalı, İstanbul 2016.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretname, Haz. Mehmet Topal, Ankara 2018.
• ______, Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca.1106/1654-7 Şubat 1695), Haz. Nazire Karaçay Türkal, MÜ.TAE Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Sultân I. Mahmûd Rûznâmeleri (1730-1754) (İnceleme ve Çeviriyazı Metin), Haz. Selman Soydemir, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (=İÜ.SBE) Doktora Tezi, İstanbul 2022.
• Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi (1223-1237/ 1808-1821) I, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2008.
• Şeyhî Mehmed Efendi, Vekayi‘u’l-Fuzala Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli I-IV, Haz. Ramazan Ekinci, İstanbul 2018.
• Teşrifatçı Mehmed Âkif Bey, Târih-i Cülûs-ı Sultân Mustafa Han-ı Sâlis, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Şevket Rado Yazmaları, nr.329. Tevcihat Defteri, İ.Ü.Ktb.TY. nr.527.
• Üsküdarî Abdullah Efendi, Vâkı’ât-ı Rûz-merre I, Haz. Muzaffer Doğan; II, Haz. Recep Ahıshalı; III, Haz. Erhan Afyoncu; IV, Haz. Mahmut Ak, Ankara 2017.
• Vak’anüvis Halil Nûrî Efendi, Nûrî Tarihi, Haz. Seydi Vakkas Toprak, Ankara 2015.
• Vak'anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile Birlikte (1730-1744) (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), Haz. Mesut Aydıner, İstanbul 2007.