KUZEYDE BİR OSMANLI ŞEHRİ: İSMAİL GEÇİDİ (1739-1768)

Yıl 2023, Sayı: 50, 89 - 124, 24.12.2023

Alper Başer

Öz

İsmail Geçidi ve çevresi II. Bâyezid döneminde Osmanlı idaresi altına girmiştir. 1540’lı yıllarda küçük bir köy olarak tarih sahnesine çıkan İsmail, 1589 yılında Darüssaade Ağası Mehmed Ağa’ya temlik edilmiştir. Mehmed Ağa’nın ölümünden kısa bir süre önce İsmail Geçidi’ni vakfa dönüştürmesi ve beraberinde vakfa tanınan ayrıcalıklar sayesinde yeni bir şehir doğmuş ve kısa sürede ciddi bir ekonomik gelişmeye sahne olarak Müslüman, Hristiyan ve Yahudilerin ikamet ettiği Doğu Avrupa’daki önemli Osmanlı yerleşimlerinden biri haline gelmişti. 18. yüzyılda İsmail’de üç bin cizye veren gayrimüslim tebaa ikamet etmekteydi. Şehrin Müslüman ahalisi, Türkmenler, Lazlar, Çıtaklar ve Tatarlardan müteşekkildi.
17. yüzyılın ilk yıllarında başlayan Tatar göçlerine paralel olarak hem İsmail hem de Bucak çevresinde zirai üretim büyük oranda artmıştır. Bunun doğal neticesi olarak İsmail hem üretimiyle hem de liman özelliği ile İstanbul’un iaşesinde büyük rol oynamıştır. Şehrin ekonomik hayatında tarım dışında hayvancılık, mum imalatı, balıkçılık ve köle ticareti önemli yer tutmaktaydı. Vakıf statüsü nedeniyle İsmail Geçidi’nin yönetimi diğer Osmanlı kazalarından farklılaşmış şehir merkezi Darüssaade ağaları tarafından atanan mütevelliler ve Kadı tarafından yönetilirken şehrin taşrasında ikamet eden Tatarlar, Kırım Hanları’nın bölgedeki temsilcileri olan Yalı ağaları ya da Bucak Seraskerleri tarafından idare edilmişlerdir. 18. yüzyılda şehrin toplumsal hayatında yaşanan başlıca sıkıntılar alacak-verecek davaları, miras sorunları, vasilik problemleri, cinayet, hırsızlık ve görevini suiistimal eden yöneticilerin baskıları olmuştur. Sistemli bir devlet politikası neticesinde kurulan İsmail Geçidi Osmanlı Devleti’nin Doğu Avrupa’daki mirasının en somut göstergelerinden biridir.

Anahtar Kelimeler

İsmail Geçidi, Osmanlı, Tatar, vakıf, Doğu Avrupa

Teşekkür

Makalenin yazımı sırasında öneri ve eleştirileri ile katkıda bulunan Prof. Dr. Yücel Öztürk, Prof. Dr Fehmi Yılmaz, Prof. Dr. Uğur Demir ve Dr. Ayhan Ürkündağ’a teşekkür ederim

Kaynakça

• A r ş i v K a y n a k l a r ı
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) BOA, Divan-ı Hümayun Kalemi (A.DVN.); Dosya: 455 Vesika: 58, 90; Dosya: 688, Vesika: 19; Dosya: 1156, Vesika: 78. Ali Emiri (A.E)
• A.E. Ahmed III (SAMD III): 2883, 9413, 18521
• A.E. Mahmud I (SMHD I): 374, 1717, 5345, 11093.
• A.E. Mustafa III (SMST III): 2816.
• Divan-ı Hümayun Sicilleri Özi ve Silistre Ahkam Defterleri (A.DVNSAHK ÖZSId) A.DVNSAHK ÖZSId Nr.1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 15, 16, 17, 18, Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM d.) A.DVNSMHM d. Nr. 78; 110; 112; 116; 130; 135; 147;152; 155; 164; 167. (Divan-ı Hümayun Kalemi Mühimme Evrakı), A.DVN. MHM A.DVN. MHM: Dosya:32, Vesika:14; Dosya:42, Vesika:12; Dosya: 53, Vesika: 20; Dosya: 61, Vesika:7-1; Dosya: 69, Vesika: 8; Dosya: 76 Vesika: 49
• Bab-ı Defteri Haremeyn Muhasebesi Defterleri, Hacı Beşir Ağa Evkafı Defteri 21890.
• Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Defterleri (D.BŞM.d), d. 41205.
• Bab-ı Defteri Cizye Muhasebesi Defterleri (D.CMH.d), d.26695.
• Bab-ı Defteri Mevkûfat Kalemi Defterleri (D. MKFd), d. 29796 P.
• Cevdet Bahriye (C. BH.) 10769.
• Cevdet Belediye (C.BLD) 4819
• Cevdet Evkâf (C. EV.) 4223.
• Cevdet İktisat (C. İKTS) 1556;
• Cevdet Maliye C. ML 19086.
• Haremeyn Muhasebesi Defterleri (Ev. Hmh.d.), d.3991.
• İbnül Emin Evkaf (İ.E. EV.), 3409, 7555.
• Kâmil Kepeci (K.K), d. Nr. 2301, 2488, 2489
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), Nr. 607, 8478.
• Yabancı Arşivler (YB), 235.
• TSMA-E 501-31.
• TSMA-E 775/28.
• Yazma Eserler
• Bartınlı İbrahim Hamdi Efendi, Atlas, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi, 2044
• Kaynak Eser ve İncelemeler
• ALTINDAĞ, Ülkü; “Darüssaade”, TDVİA, C. 9, İstanbul 1992, s. 1-3.
• ASLANİAN, Sebouh D.; From The Indian Ocean to the Mediterranean: Circulation and the Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa/Isfahan, 1605-1747, Yayımlanmamış doktora tezi, Columbia Universtiy, 2007.
• AYNURAL, Salih; İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti (1740-1840), İstanbul Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Yay. Haz. İskender Türe-Salim Kaynar, İstanbul 2017
• BAŞER, Alper; Bucak Tatarları 1550-1700, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2010.
• BELDİCEANU, N.; “1484 Osmanlı Seferi Askeri Hazırlıkları ve Kronolojisi”, Çev. Zeki Arıkan, Belleten XLVII/186, 1983, s. 587-598.
• BOZPINAR, Ş. Tufan- Küçükaşçı, Mustafa S. “Haremeyn”, TDVİA, C.16, s.153-157.
• CEBECİ, Ahmet; “Gagauzların Atası Uzlar ve Göç Yolları”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.29, Ankara 2009, s. 197-209. DECEİ, Aureil; “Bucak”, İ.A., C.2, s. 742-747. __________; “İsmail”, İ.A., C.5/2, s.1108.
• EMECEN, Feridun; “İsmail”. TDVİA, C. 23, s. 82-84.
• ENGİN, Hakan; Tuna Savunma Hattında Bir Osmanlı İstihkâmı: Askeri ve Mâli Yönleriyle İbrail Kalesi’nin Organizasyonu (1711-1829), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2022
• ERDOĞDU, Mehmet Akif; “Tuna Sahilinde On Altıncı Yüzyılda Kurulmuş bir Osmanlı Yerleşimi: İsmail Geçidi Kasabası”, Vakıflar Dergisi, 80. Yıl Özel Sayısı, Ankara 2019, s. 189-211. _______________________, “On Altıncı Yüzyıl Sonlarında İsmail Geçidi Kazasında Müslüman ve Gayrimüslim Erkek Adları”, Osmanlı İdaresinde Balkanlar, C. I, s.229-243.
• Evliya Çelebi; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Beşinci Kitap, hzl., Yücel Dağlı, Seyit Ali Karaman, İbrahim Sezgin, İstanbul 2001.
• ERGENÇ, Özer; “Osmanlı Şehrindeki “Mahalle”nin İşlevleri ve Nitelikleri Üzerine, Osmanlı Tarihi Yazıları, Şehir, Toplum, Devlet, İstanbul 2012, s. 75-84
• FİSHER, Alan; “Muscovy and Black Sea Trade”, A Precarious Balace: Conflict, Trade and Diplomacy on the Russian-Ottoman Frontier, İstanbul 1999, s. 27-37.
• GEZER, Hanife; “Peçenek-Oğuz Kökenli Çıtak Türkleri’nin Dili Üzerine”, Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, C.5, S.12, 2019, s.897-901; (s.897-919);
• Guillaume Le Vasseur Sieur De Beuplan; A Description Of Ukraine, Introduction, Translation and Notes by Andrew B. Pernal and Denis F. Essar, Harvard 1993.
• GUBOĞLU, Mihail; “Kanuni Sultan Süleyman’ın Boğdan Seferi (1538 M. / 945H)”, Belleten, C. L/198, 1987, s.727-805.
• GÜLER, Mustafa; Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları (16. ve 17. Yüzyıllar), İstanbul 2011.
• GÜMÜŞ, Şenay Özdemir; “Sünne Boğazında Seyrüsefer Güvenliği ve Kule-i Fener Vakfı”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:4, Sayı:31, Ekim 2016, s.35-52.
• İNALCIK, Halil; Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1300-1600, C. 1, Çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• İNCİCİYAN, P. L.; Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası, Çev. H. D. Andreasyan, Güney-doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S.2-3’ten ayrı basım, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1974.
• JORGA, Nicolae; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 5, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul 2005,
• KARPAT, Kemal; “Bucak”, T.D.V.İ.A, C. 6, s. 341-343.
• KORNRUMPF, Hans-Jürgen; “Südrussland und De Krım um 1740”, Osmanlı Araştırmaları, S.9, 1989, s. 235-261 Naîma Mustafa Efendi; Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l Hafıkayn), C. III, Haz. Mehmet İpşirli, Ankara 2007.
• ÖZKAYA, Yücel; 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, İstanbul 2020.
• SARI, Sema Aktaş; “17. Yüzyılın Sonlarında İsmail Kazasında Sosyal ve Ekonomik Yaşam”, Journal of International Eastern Studies/Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Vol./Yıl. 2, NO/Sayı 1, 2020, s. 18-41.
• Seyyid Mehmed Rızâ; Es-Seb’ü’s-Seyyâr Fî Ahbâr-ı Mülûk’it Tatar, (İnceleme-Tenkitli Metin), Haz. Yavuz Söylemez, Ankara 2020.
• SHAPİRO, Henry R.; “The Great Armenian Flight: Migration and Cultural Change in the Seventeenth-Century Ottoman”, Journal of Early Modern History 23 (2019), s. 67-89.
• İsmail Şehri ve Kaleleri (XVI-XIX. Yüzyılların Belgelerinde), Yay. Haz. Tütüncü, Mehmet ve Krasnozhon, Andrii.; Odessa 2019.
• YAĞCI, Zübeyde Güneş; “16. Yüzyılda Kırım’da Köle Ticareti”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S. 8, Kış 2005, s. 12-22,
• 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, (Özet-Transkripsiyon-Tıpkıbasım), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu. 12, Divan-ı Hümayun Sicilleri Dizisi I, Haz. Nezihi Aykut vd. Ankara 1993.