Aşığın Akıl Oyunu: Şathiye

Yıl 2023, Sayı: 50, 259 - 280, 24.12.2023

Mahmut Esat Harmancı Selenay Bostan

Öz

Şathiye şiir türüne ait örnekler genel itibariyle tasavvuf kurumu içerisinde değerlendirilmiş ve bu kurumun dışına pek çıkılamamıştır. Bu yorumun sebebi elbette şairlerin tasavvuf kurumu içinde olmasından kaynaklanabilir. Biz ise bu makalede izahın sadece tasavvuf kurumuyla sınırlandırılmaması gerektiği, yüzyıllardır süren ve edebiyatımızda bir gelenek haline gelen tekke-medrese, aşk-akıl ve âşık-sofu çatışmasının bir tezahürü olarak bu şiir türünün değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmeye çalışacağız. Medrese ve tekke ayrışmasının doğurduğu zıtlık zamanla bu iki grubun savunularının da zıtlaşmasına sebep olur. Buna göre medrese aklı temsil eder tekke ise aşkı. Medrese ilmi bilgiye sahip olmaktan, beslendiği bürokrasi gücünden ve zaman zaman gördüğü devlet desteğinden dolayı dine ve dini bilgiye ulaşma yolunun sahibi olarak kendini görür. Hatta bu yolda bilgiyi yayma ve yorumlama hakkının sahibi olduğu düşüncesinden dolayı tekke ile aralarında daima aktif bir alevlenme mevcuttur. Tekke ise medresenin akıl ile bu kadar hareket etmesinden de yola çıkarak bu gruba bir akıl oyunu tasarlar: Sathiye, âlimlerin çoğu zaman “deli saçması sözler” olarak ifade ettiği bu şiirler veya sözler aslında medresenin aklıyla oynanan çok tehlikeli bir oyundur. Zira tekkeli şair medresenin belirlediği ince çizgilerde tıpkı bir cambaz gibi oynar.

Anahtar Kelimeler

Şathiye, tasavvuf, aşk, akıl, oyun, tekke, medrese

Kaynakça

• BİLGİN, A. Azmi, Ümmî Sinan Divanı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 2000.
• CEBECİOĞLU, Ethem, “Şatahat İbarelerinin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir İnceleme”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 17, 2006, 7-27.
• DAĞLAR, Abdülkadir, “Kulum Beni Güldürsen: Mizah Şathiyyenin Neresinde?” Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 13, Hicve Revâ, Mizaha Mâyil: Güldürücü Metinleri Anlamak, Klasik, İstanbul 2018. FİNK, Eugen, Bir Dünya Sembolü Olarak Oyun, (Çev. Necati Aça), DostKitabevi, Ankara 2015.
• GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdâl Divânı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 2010.
• HARMANCI, Meriç, “Kaygusuz Abdal’ın Şiirlerinden Yansıyan İki Tip: “Ahî” ve “Nâşî””, Route Educational and Social Science Journal, 4/7, 2017, 352-364.
• IŞIK, Zekeriya, Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkileri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Konya 2015.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “İlmiye” DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, XXII: 141-145.
• KURNAZ, Cemal-Tatçı, Mustafa, Türk Edebiyatında Şathiye, Akçağ Yayınları, Ankara 2001.
• KURNAZ, Cemal, "Felek", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/felek#2-edebiyat (31.07.2023). 1995.
• MERMER, Ahmet, Karamanlı Ayni ve Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
• PAULOS, John Allen, Matematik ve Mizah, Doruk Yayıncılık, Ankara 2003.
• SANDERS, Barry, Kahkahanın Zaferi: Yırtıcı Tarih Olarak Gülme. (Çev. K. Atakay), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2001.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla, Klasik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sufi yahut Zahid Hakkında, Enderun Kitabevi, İstanbul 1996.
• TAŞKIN, Bilal, “Osmanlı Entelektüel Düşüncesinin Bileşenleri: Kelâm, Felsefe ve Tasavvuf: Kemalpaşazâde ve Risaleleri Üzerinden Bir İnceleme”, Trabzon İlahiyat Dergisi, 8/2, 2021, 103-138.
• TATÇI, Mustafa, Yûnus Emre Dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ekitap projesi. (TY).
• TOPCU, Mümin, “Kaygusuz Abdal’ın Kırk Gün Oldu Kaynatırım Kaynamaz Redifli Şiirinin Tasavvufî Düşünce Bağlamında Çözümlemesi”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 7/15, 2021, 339-353.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Kelam”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2022, XXV: 196-202.