GAZİ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK VE TÜRK SANATI TARİHİ: TAŞINABİLİR KÜLTÜR OBJELERİ (ANTİKALAR)

Yıl 2023, Sayı: 50, 183 - 222, 24.12.2023

Anılcan Sıçrayık , Fatma Nalan Türkmen

Öz

Atatürk’ün Türk sanatı tarihine, müzelere ve taşınmaz eski eserlere yönelik ilgisi ile alakalı bugüne kadar pek çok yayın yapılmıştır. Ancak kendisinin taşınabilir eski kültür objeleri (antikalar) ile ilişkisine dair bir yayın bulunmamaktadır. 19. yüzyıldan itibaren Osmanlı toplumunda dekorasyonun bir unsuru olarak başlayan antika toplama merakı Cumhuriyet döneminde “koleksiyonerliğe” dönüşmüştür. Osmanlı Devleti’nin yayımladığı eski eser nizamnameleri ile yurtdışına eski eser çıkarılmasını önleme çabasına rağmen, sürekli savaşların yaşandığı 1912-1922 yılları arasında Türk el sanatlarının özelliklerinin tespit edilmesinde en önemli görevi üstlenecek taşınabilir Türk kültür objelerinin yurtdışına çıkarılmasının önüne geçilememiştir. Böyle bir dönemde Türkiye’de siyasi anlamda önemli bir dönüşümü gerçekleştiren Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhurbaşkanlığı yıllarında, dönem anlayışına uygun bir biçimde “antika” olarak kabul edilebilecek, en az 100 yıl öncesinde imal edilmiş taşınabilir Türk kültür objeleri ile olan ilişkisi bu makalenin temelini oluşturmaktadır. Gazi’nin yaşadığı mekânlarda bulunan tarihi eserler, bu eserlere bakış açısı ve sahip olduğu antikaların hususiyetlerinin incelendiği bu çalışma ile yeni tespitler ve yeniden değerlendirmeler yapılmış olup, araştırmanın temel kaynaklarını Cumhurbaşkanlığı Arşivi’nden temin edilen ve tamamı ilk kez yayınlanan belgeler ile dönemin günlük gazeteleri ve araştırma eserleri oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, sanat tarihi, Türk sanatı, antikalar, koleksiyon

Kaynakça

• Anılarıyla Tahsin Öz, Yay. Haz. Erdem Yücel, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2009.
• Anıtkabir Atatürk Müzesi Kataloğu, Anıtkabir Komutanlığı, Ankara 1994.
• ARIK, Remzi Oğuz, “Adana’dan Gelen Vazo”, Türk Tarih, Arkeolografya ve Etnografya Dergisi, S. 3, (1936), s. 270-277.
• ARIKAN, Alaattin, Atatürk'ün Yatı Savarona, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2014.
• ATASOY, Nurhan, Otağ-ı Hümayun: Topkapı Sarayı Müzesi Has Ahırlar 22 Kasım 2000-22 Mayıs 2001, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, İstanbul 2009, (Sergi Kataloğu).
• Atatürk Terekesi: Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı Anısına, Cumhurbaşkanlığı, Ankara 2006.
• Atatürk’ten Kültürel Miras: Çankaya Köşkü’nün Halıları, Cumhurbaşkanlığı, Ankara 2006.
• AYHAN, Ahmet, Topkapı Sarayı Müzesi Silah Koleksiyonu, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, İstanbul [t.y.].
• [ATABİNEN], Reşit Saffet “Türklüğe Dair Bir Levha ve Bir Fresque Münasebetiyle”, Türk Yurdu, S. 25-219 (Ocak 1930), s. 39-43.
• BAKIR, T. Sitare, İznik Çinileri ve Gülbenkyan Koleksiyonu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• BALİ, Rıfat N., Savarona: Atatürk’e Son Armağan, Libra Kitap, İstanbul 2010.
• BALİ, Rıfat N., Türkiye’de Antikacılar, Koleksiyonerler ve Müzayedeler (1929-1980): Haberler-Yazılar, Libra Kitap, İstanbul 2021.
• BARDAKÇI, Murat, Reddimiras, Turkuvaz Kitap, İstanbul 2023.
• CAN, Nurettin, Eski Eserler ve Müzeler ile İlgili Kanun Nizamname ve Emirler, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1948. Cumhurbaşkanlığı Tarihi 1923-2005, Cumhurbaşkanlığı, Ankara 2006.
• ÇAL, Halit, “Osmanlı Devleti’nde Âsâr-ı Atîka Nizamnâmeleri” Vakıflar Dergisi, S. 26 (1997), s. 391-400. Çankaya: Reisicumhur Köşkü, Yapı ve Kredi Bankası, [İstanbul t.y.]
• Çankaya’nın Hazineleri: Köşk Koleksiyonundan Seçme Eserler, Cumhurbaşkanlığı Yayınları, Ankara 2014.
• DERİN, Haldun, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken 1933-1951, Yay. Haz. Cemil Koçak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• G. A., “Kolleksiyon Merakı”, Ulus, 28.03.1938, s. 5.
• İNAN, A. Afet, Tarihten Bugüne, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1970.
• KARINCALI, Ünal, Cumhurbaşkanlığı Makamı Olarak Dolmabahçe Sarayı ve Atatürk, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, İstanbul 2011.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, “Atatürk’ü Büyüleyen İki Tarihi Ayna”, Tarih Hazinesi, S. 2, (Aralık 1950), s. 80-82.
• KÖK, Elif, “Ressam Vasili Vasilyeviç Vereşçagin’in (1842-1904) Çizgileriyle Timurlu Anıtları: Asya Kültürel Mirasının Belgelenmesi” Art-Sanat, S. 18 (2022), s. 263–294.
• KRAHL, Regina – AYERS, John – ERBAHAR, Nurdan, Chinese Ceramics in The Topkapi Saray Museum, Istanbul: A Complete Catalogue Volume 3: Qing Dynasty Porcelains, Sotheby's Publications, London 1986.
• OKYAR, Osman- SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye: Fethi Okyar’ın Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1997.
• ONUK, Taciser, Osmanlı Çadır Sanatı (XVII-XIX. Yüzyıl), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2005.
• ORGUN, Zarif, “Atatürk Topkapı Sarayı’nda”, Türk Kültürü, S. 223-224 (1980-1981), s.29-33.
• ÖZ, Tahsin, “Atatürk’ün Topkapı Sarayı Müzesi’ni Ziyareti”, Tarih Dünyası, S. 23, (Nisan 1951), s.977-978.
• ÖZ, Tahsin, “Atatürk ve Türk Sanatları”, Belleten, S.80, (1956), s. 585-598.
• ÖZ, Tahsin, “Ulu Önder Ata'nın 30. Ölüm Yıldönümü Dolayısıyla Sanat Varlıklarımıza Dair Görüş ve Direktifleri”, Belleten, S. 128, (1968), s.469-474.
• ÖZKAN, Süleyman, “Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Koleksiyonculuğu”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S.19/2 (Haziran 2004), s. 65-86.
• Saray Mutfakları / Matbah-ı Amire, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul 2014.
• SIÇRAYIK, Anılcan,- Türkmen, F. Nalân, “Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Türk Sanatı Tarihi: Teorik Çalışmaları ve Araştırmacılarla Temasları”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 9, (2022), s. 329-364.
• SIÇRAYIK Anılcan,- Türkmen, F. Nalân, “Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Türk Sanatı Tarihi: Tetkik Gezileri ve Eser İncelemeleri”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Türkiye Cumhuriyeti 100. Yıl Özel Sayısı, Baskı aşamasında.
• SIÇRAYIK, Anılcan, İstanbul’da Eski Eser Tahribi (1908-1938), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• ŞENOL, Barış, Türkiye’de Arkeolojik Eser Koleksiyonculuğu, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2021.
• TEKİN, Fatma Aytamur, 1869-1878 Yılları Arasındaki Tereke Kayıtlarına Göre Milas’ta Sosyo-Ekonomik Hayat, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla 2020.
• TOPUZLU, Cemil, İstibdat Meşrutiyet Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, Yay. Haz. Aykut Kazancıgil-Hüsrev Hatemi, Arma Yayınları, İstanbul 1994.
• TOSUN, Çiler Buket- ÖZSU, Arda Can, “Cumhuriyet Döneminin Art Deco Mobilya Tasarımları: Selahattin Refik Sırmalı ve Atatürk’ün Çalışma Odası”, Ankara Araştırmaları Dergisi, S. 2 (2) 2014 Ankara, s. 216-235.
• UŞAKLIGİL, Halid Ziya, Saray ve Ötesi, İnkılap ve Aka, İstanbul 1965.
• Yalova Atatürk Köşkleri, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, İstanbul 1993.
• A r ş i v l e r
• Boğaziçi Üniversitesi Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi Dijital Arşivi-Aziz Ogan Koleksiyonu
• OGNIZM0202706, (t.y).
• OGNIZM0202708 (1928)
• Cumhurbaşkanlığı Arşivi
• 536808 (t.y.).
• 537396 (18.02.1338)[1921].
• 537396 (18.02.1338/1921).
• 590576 (05.03.1931).
• 561598 (11.07.1931).
• 561598 (11.07.1931).
• 608520 (15.07.1931).
• 589894 (16.11.1931)
• 589993 (26.11.1931).
• 568866 (23.12.1931).
• 725333 (13.06.1938).
• 725333 (13.06.1938).
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
• 30-18-1-1/14-37-3 (10.06.1925).
• 30-18-1-1/26-63-11 (20.11.1927).
• 30-18-1-2/2-15-22 (13.02.1929).
• 30-18-1-2/28-37-16 (17.05.1932).
• 30-18-1-2/34-14-19 (04.03.1933).
• Elektronik Kaynaklar
• https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1893-1205-1
• Gazete Koleksiyonları
• Anadolu'da Yenigün, 08.01.1922.
• Akşam, 25.06.1929.
• Akşam, 20.04.1932.
• Akşam, 13.07.1935.
• Basiret, 24.02.1876.
• Cumhuriyet, 24.06.1929.
• Cumhuriyet, 07.07.1935.
• Cumhuriyet, 05.07. 1936.
• Cumhuriyet, 02.07.1936.
• Cumhuriyet, 30.03.1938.
• Cumhuriyet, 17.12.1938.
• Hâkimiyet-i Milliye, 08.01.1922.
• Hâkimiyet-i Milliye, 18.12.1929.
• İkdam, 24.10.1920.
• İkdam, 11.01.1922.
• İkdam, 19.08.1939.
• Milliyet, 01.02.1932.
• Milliyet, 24.03.1932.
• Milliyet, 15.04.1932.
• Milliyet, 20.04.1932.
• Milliyet, 01.06.1932.
• Politika, 22.01.1930.
• Son Saat, 10.01.1929.
• Son Posta, 31.05.1932.
• Tan, 02.07.1937.
• Tan, 23.07.1937.
• Tevhid-i Efkâr, 11.01.1922.
• Ulus, 28.03.1938.
• Vakit, 09.01.1922.
• Vakit, 16.12.1929.
• Vakit, 22.03.1930.
• Vakit, 03.02.1931.
• Vakit, 04.02.1932.
• Yedigün, 04.09.1935.
• Zaman, 07.07.1935.