AHMED MİDHAT EFENDİ VE MÜTERCİM İZZET PAŞA’NIN BİLİNMEYEN MEKTUPLAŞMASI: ROMAN, LİSAN, BATILILAŞMA VE MAÂRİF ÜZERİNE TENKİTLER

Yıl 2023, Sayı: 50, 333 - 380, 24.12.2023

Serap Denizmen

Öz

19. yüzyıl şairlerinden Mütercim İzzet Paşa (ö. 1914) Gonce-i Bostan adını verdiği manzum Bostan tercümesinin bir nüshasını ünlü romancı ve gazeteci Ahmed Midhat Efendi’ye (ö. 1912) sunmuştur. Eseri okuyan Ahmed Midhat, Mütercim İzzet’e tebriken bir mektup yazmış ve onun bazı ifadelerini eleştirmiştir. Mütercim İzzet, Ahmed Midhat’ın yazdığı mektubu ve kendisinin karşılık olarak yazdığı cevabnameyi elindeki Gonce-i Bostan nüshasına kaydetmiştir. 1906 yılına tarihlenen mektupların konusu Gonce-i Bostan’ın “ifade ve sebeb-i tercüme” (mukaddime) bölümündeki bazı beyitlerdir. Mütercim İzzet ilgili beyitlerde edebi alanda Batılılaşmayı, roman türünü, Maârif Nezareti’nin yabancı dil eğitimi politikalarını, yabancı hocaların talebeler üzerindeki etkisini eleştirmektedir. Makalenin konusunu teşkil eden her iki mektup günümüz alfabesine aktarılmış, yazıldıkları sosyokültürel, siyasal ve edebi bağlam göz önünde bulundurularak tahlil edilmeye çalışılmıştır. Mektuplarda özellikle ön plana çıkan konular nirengi noktaları olarak seçilmiş ve çalışma bu ana hatlar üzerinden yürütülmüştür. Osmanlı modernleşmesinin hız kazandığı 19. asır boyunca Osmanlı aydınlarının ve bürokratlarının gündemini meşgul eden Garplılaşma, yeni bir edebi tür olarak roman ve niteliği, Batılı tarzda kitlesel eğitim, İslami değerler ve Batı kültürü, Osmanlı lisanı-Türkçe, yabancı dil eğitimi ve maârif sistemi gibi konular bahsedilen mektuplarda da tartışılmıştır. Bu çalışmada yaşadıkları dönemin etkin isimlerinden olan Ahmed Midhat Efendi ve Mütercim İzzet Paşa’nın hayatları kısaca özetlenmiş, Gonce-i Bostan tanıtılmış, tartışmaya/mektuplaşmaya konu olan “ifade ve sebeb-i tercüme” (mukaddime) bölümü ve her iki şahsın mektubu günümüz alfabesine aktarılmıştır. Mektupların daha iyi anlaşılabilmesi için bahsi geçen isim ve eserler hakkında açıklamalar yapılmış, her iki müellifin eleştirilerine konu olan meseleler kendi döneminin havasına ve anlayışına uygun bir şekilde değerlendirilmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Midhat, Mütercim İzzet Paşa, roman, Osmanlı Türkçesi, Batılılaşma, Maârif Nezareti, eğitim tarihi

Kaynakça

• ABDALLA, Saifeldin Gadalla Elhabib, Tanzimat Döneminde Kullanılan Gramer Terimleri, Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2016.
• Abdurrahman Fevzi, Mikyâsü’l-lisân Kıstâsü’l-beyân, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1300.
• ADAKLI, Emrah, Kütahyalı Abdurrahman Fevzi Efendi(1802-1864)’nin Mikyasu’l-lisan Kıstasu’l-beyan Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies, 6/3 (2011), 2017-2024.
• Ahmed Cevdet Paşa, Maʿrûzât (haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980.
• Ahmed Midhat, Ahmed Metin ve Şîrzâd. İstanbul 1309.
• Ahmed Midhat, “Makāle-i İntikādiye 1: Emile Zola’yı Niçin Okumuyorum”, Tercümân-ı Hakîkat, no. 5366-254, 3 Safer 1314 [14 Temmuz 1896].
• Ahmed Midhat, “Makāle-i İntikādiye 3: Mesâlik-i Edebiye ve Emile Zola”, Tercümân-ı Hakîkat, no. 5375-263, 13 Safer 1314 [24 Temmuz 1896].
• Ahmed Midhat Efendi, Fazıl ve Feylesof Kızım Fatma Aliye’ye Mektuplar (haz. F. Samime İnceoğlu- Z. Süslü Berktaş), İstanbul 2011.
• Ahmed Midhat Efendi-Muallim Naci, Muhâberât ve Muhâverât-Mektuplaşmalar (haz. Ömer Hakan Özalp), İstanbul 2011.
• Ahmed Naim “Akîde-i Ehl-i Sünnetin Mücmelen Beyânı”, Sırât-ı Müstakîm, sy. 9, 26 Ramazan 1326 [22 Ekim 1908].
• Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa, Kavâ’id-i Osmaniyye, (haz. Nevzat Özkan), Ankara 2000.
• Ahmet Midhat Efendi, Ahbar-ı Âsâra Tamim-i Enzar-Roman Tarihine Genel Bir Bakış (haz. Sabahattin Çağın), İstanbul 2021.
• AKSOY, Yavuz, Osmanlı’da ve Türkiye’de Matematik Eğitimi ve İlk Matematikçiler, İstanbul 2015.
• AYDAR, Hidayet, “Türk Müfessirlere Ait Tamamlanmamış Tefsirler”, Journal of Islamic Research, 32/2 (2021), 455-474.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri (haz. M. A. Yekta Saraç), Ankara 2016.
• Celâlüddîn es-Süyûtî, Cemʿu’l-Cevâmiʿ (thk. Muhtar İbrahim el-Hâic vd.), Kahire 2005, III.
• Cevdet Paşa, Tezâkir (40-Tetimme) (haz. Cavid Baysun), Ankara 1991.
• ÇAKIR, Müjgan, “Mehmed İzzet Paşa’nın ‘Âsâr-ı Perâkende’si”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 2 (2009), 163-206.
• ÇAKIR, Müjgan, “Erzurum-Erzincan-Diyarbakır ve Kars Yollarında Bir Paşa: Âteş-zâde Mehmed İzzet ve Yûsuf u Züleyhâsı”, IV. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu (17-21 Haziran 2008), Ankara 2011, 392-396.
• DİLBAZ, Mahmut, Dindar Modern İtaatkâr: Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarında İslâm Meselesi, İstanbul 2021.
• DURGUN, H. Harika, ‘Ahmet Mithat Efendi’nin Telif ve Tercüme Yollu Yazdığı Büyük Romanlar’ Adlı Yazıların Çeviri Yazısı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sy. 1 (2010), 153-164.
• DURGUN, H. Harika, Ahmet Mithat Efendi ve Edebiyat, İstanbul 2022.
• Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, “Lisân-ı Arabî Talimine Dair Kemal’in Bir Mektubu”, Mecmûa-i Ebüzziyâ. sy. 97, 26 Cemaziyelevvel 1329 [25 Mayıs 1911].
• ERCOŞKUN, Tülay, “Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne İdâdîsi: Mercan İdâdîsi", Türkiye’nin Modernleşme Süreci ve Mekteb-i Mülkiye, Ankara 2021, 97-112.
• ERGİN, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul 1977, I-V.
• FINDLEY, Carter Vaughn, “An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmed Midhat Meets Madame Gülnar, 1889”, The American Historical Review , 103/1 (1998), 15-49.
• GÖKÇEK, Fazıl, Çalışmaya Vakfedilmiş Bir Hayat Ahmet Mithat Efendi. İstanbul 2022.
• İbnülemin Mahmud Kemal, “Lisân-ı Arap ve Usul-i Tedris”, Tercümân-ı Hakîkat, no. 427, 30 Recep 1314 [4 Ocak 1897].
• İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul 1969, I-IV.
• İsmâil Muhammed b. el-Aclûnî, Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs (thk. Abdulhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. Hindâvî), Beyrut 2000, I.
• KARA, İsmail, Müslüman Kalarak Avrupalı Olmak-Çağdaş Türk Düşüncesinde Din, Siyaset, Tarih, Medeniyet, İstanbul 2019.
• KARPAT, Kemal H., İslâm’ın Siyasallaşması, İstanbul 2010.
• KILIÇ, Hulusi, “Hacı İbrâhim Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1996, XIV, 481-482.
• Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli (haz. Hayrettin Karaman vd.), Ankara 2009.
• LEVEND, Agah Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara 2010.
• Mirliva Mehmed İzzet, Gonce-i Bostan, İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Koleksiyonu 1203.
• Mirliva Mehmed İzzet, Gonce-i Bostan, İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Koleksiyonu 1204.
• OKAY, Orhan, “Ahmed Midhat Efendi”, DİA, İstanbul 1989, II, 100-103.
• OKAY, Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, İstanbul 2017.
• ÖZÖN, Mustafa Nihat, Türkçede Roman (haz. Alpay Kabacalı), İstanbul 1985.
• PARLATIR, İsmail, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi”, Osmanlı (ed. Güler Eren), Ankara 1999, IX, 471-482.
• POLAT, Nazım Hikmet, “Türkçenin Öğretimi ve Ahmet Cevdet Paşa”, Türklük Bilimi Araştırmaları, sy. 13 (2003), 447-454.
• REDHOUSE, William James, Müntahabât-ı Lügât-i Osmâniyye, Ankara 2016.
• SADOĞLU, Hüseyin, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul 2010.
• SOMEL, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslâmlaşma Otokrasi ve Disiplin, İstanbul 2019.
• ŞENGÜL, İdris, DİA, Ankara 2022, XXV-498-500.
• ÜNVER, İsmail, “Osmanlı Türkçesi”, Osmanlı (ed. Güler Eren), Ankara 1999, IX, 430-436.
• YAZICI, Tahsin, “Gülistan”, DİA, İstanbul 1996, XIV, 240-241.
• ZENGİN, Zeki Salih, II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, İstanbul 2021.
• Elektronik Kaynaklar
• LEWIS, Franklin, “GOLEST N-E SAʿDI,” Encyclopaedia Iranica, XI/1, 79-86. http://www.iranicaonline.org/articles/golestan-e-sadi. (Erişim Tarihi: 18 Haziran 2023)