YAZMA ESER KAYNAKLI HALK ANLATILARINDA MASAL TÜRÜ TESPİTİ: “HİKÂYET-İ İBRÂHÎM ŞÂH”

Yıl 2023, Sayı: 50, 449 - 492, 24.12.2023

Eren Odaman

Öz

Türk halk masallarını tespit için yapılan saha derleme çalışmaları ve bu derleme çalışmalarından elde edilen masallar, on yıllardır arşivlenerek Türk masal külliyatını oluşturmuştur. Saha derlemesi yöntemi, halk edebiyatı ürünlerinin tespiti için sıklıkla kullanılan bir yöntem olsa da yalnızca sözlü kültür geleneği içerisinde bulunan masalların tespiti için kullanılmaktadır. Sözlü gelenek içerisinde hâlen yaşayan veya gelenek içerisinde takibi yapılamayan pek çok yazılı masal bulunmaktadır. Gerek Anadolu sahası gerek Anadolu sahası dışındaki yazılı masal geleneği, en az sözlü kültür içerisinde yaşayan masal geleneği kadar bir toplumun masal tabakasını oluşturan temel unsurlardan birisidir. Yazılı masal geleneğinin derleme masallar dışında da tespit edilebileceği bir saha olan yazma eserler içerisinde, masal türünün içerik ve şekil açısından değişimleri de yorumlanabilmektedir. Bu açıdan yazma eserler içerisindeki masal türüne uygunluk gösteren anlatılar; masalın ilk şekli olan urformun bulunması ya da varyant-versiyon araştırmalarında çeşitlilik yaratacak metinlerin tespiti açısından önem arz eden bir konudur. Yazılı masal geleneğini oluşturan bu masallar pek çok yazma eserin içerisinde bulunmakta ve araştırmacılar tarafından tespit edilmeyi beklemektedir. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi Şevket Rado Yazmalarına SR_000114_05 demirbaş numarasıyla kayıtlı yazma eser içerisinde bulunan Hikâyet-i İbrâhîm Şâh anlatısı da halk masallarına belli noktalardan uygunluk göstermektedir. Bu makalede, yazılı masal geleneğine ait bir masal olduğu düşünülen Hikâyet-i İbrâhîm Şâh anlatısının transkripsiyonlu metni ekseninde; halk hikâyesi, meddah hikâyesi ve masal bütününde değerlendirmek ve ayırt edici özelliklerini ortaya koymak, Hikâyet-i İbrâhîm Şâh’ın masal olup olmadığına dair tespitlerin tartışmasını yapmak amaçlanmıştır. Bu tartışmanın sonucunda anlatı, hem transkripsiyonlu metin hem de orijinal metin olarak bilim dünyasına tanıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Masal, Yazılı Masal Geleneği, Hikâyet-i İbrâhîm Şâh, İbrâhîm Şâh, Hasan-ı Rumî

Kaynakça

• ABRAHAM, Roger, “The Complex Relations of Simple Forms”, Genre 2, 1969, 104-128.
• ALPTEKİN, Ali Berat, Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Akçağ Yayınları, Ankara 2009.
• ARICI, Ali Fuat, “Tür Özellikleri ve Tarihlerine Göre Türk ve Dünya Masalları”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 26, Erzurum 2004, 159-169.
• AYTAÇ, Pakize, Realist Halk Hikâyelerinden Tayyarzâde Hikâyesi ile Hançerli Hanım Hikâyesi Üzerine Bir Tahlil Denemesi, Berikan Yayınevi, Ankara 2011.
• BEN-AMOS, Dan, “Analytical Categories and Ethnic Genres”, Genre 2, 1969, 275-301.
• BEN-AMOS, Dan, “Halkbilimi Öğreniminde Türk Kavramının Konumu”, Çev. Meriç Kurtuluş, Milli Folklor, Sayı 91, Ankara 2011, 226-242.
• BORATAV, Pertev Naili, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Tarih Vakfı, İstanbul 2014.
• BORATAV, Pertev Naili, Köroğlu Destanı, Adam Yayıncılık, İstanbul 1984.
• BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1982.
• CANIM, Rıdvan, Latifî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nüzemâ (İnceleme-Metin), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2000.
• ÇETİN, Nurullah, Roman Çözümleme Yöntemi, Öncü Basımevi, Ankara 2003.
• ÇINARCI, Mehmet Nuri, “Safevi Sarayında Türkçe Şiir Yazan İbrahim Mîrzâ (Câhî)”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 19, Sayı 3, 2015, 161-196.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 1984.
• DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 1983.
• DUNDES, Alan, “Texture, Text and Context.”, Southern Folklore Quarterly, Sayı 28, 1964, 251-265.
• DUNDES, Alan, “Folk Ideas as Units of Worldview”, Journal of American Folklore, Sayı 84, 1971, 93-103.
• EBERHARD, Wolfram Boratav Pertev Naili, Typen türkischer Volksmärchen, Franz Steiner verlag GMBH, Wiesbaden 1953.
• EMEKSİZ, Abdulkadir, “Nasreddin Hoca Fıkralarının Atasözü ve Deyimlerle İlgisi”, Türk Halk Edebiyatı İncelemeleri Saim Sakaoğlu Armağanı, Ed. Prof. Dr. Metin Ergun, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2013, 325-340.
• GÜNAY, Umay, Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüyâ Motifi, TTK Basımevi, Ankara 1986, 9-22.
• GÜNAY, Umay, “Masal”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992, 321-331.
• HAMARAT, Zehra (Haz.), Hovsep Kurbanyan’ın Vantrilok Oyunları, Çev. Sarin Akbaş, Turkuaz Yayınları, İstanbul 2020. Hikâyet-i İbrâhîm Şâh. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi. Şevket Rado Yazmaları, SR_000114_05, 9, 105a/113a
• HONKO, Lauri, “Genre Analysis in Folkloristics and Comparative Religion” Temenos 3, 1968.
• KARA, Çiğdem, “Halk Masallarını Yeniden Anlatmak”, Folklor/Edebiyat, Cilt 14, Sayı 55, Ankara 2008, 203-213.
• KARADAVUT, Zekeriya, Kırgız Masalları, Kömen Yayınları, Konya 2006.
• KAYA, Doğan, Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2014.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Yenî Kitap Basımevi, Konya 1964.
• KORKMAZ, Bulut Türkan, XVII. Yüzyıla Ait Realist Bir İstanbul Hikâyesi İbrahîm Şâh ve Kanlı Servi, Paradigma Akademi, Çanakkale 2022.
• KÖSE, Nerrin, “Türk Halk Hikâyelerinde (Yapı) Structure”, Araştırmalar I. Millî Folklor Yayınları: 8 Halk Edebiyatı Dizisi: 4, Ankara 1996, 20-53.
• Multilingual Folk Tale Database, Aarne-Thompson-Uther Classification of Folk Tales: https://libraryguides.missouri.edu/c.php?g=1039894 (Erişim Tarihi: 07.08.2022).
• NUTKU, Özdemir, “Eski Bir Yazmadaki Meddah Hikâyeleri”, Belleten, Sayı XXXIX/156, Ankara 1975, 697-724.
• NUTKU, Özdemir, “Aşık ve Meddah Hikâyeleri”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, III. Cilt, Halk Müziği, Oyun, Tiyatro, Eğlence, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987, 183-193.
• ONG, Walter, Sözlü ve Yazılı Kültür, Çev. Sema Postacıoğlu Banon, Metis Yayınları, İstanbul 2018.
• ÖNGÖREN, Reşat, “İbrâhim b. EDHEM”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 20, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, 295-296.
• ÖZTÜRKMEN ULUSAN, Evrim, HAMARAT, Zehra, “Türk Halk Anlatılarında Baba-Kız İlişkileri”, Babalar ve Kızları Çok Disiplinli Bir Yaklaşım, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir 2022, 203-217.
• ÖZÜNEL ÖLÇER, Evrim, “Yazının İzinde Masal Haritalarını Okuma Denemesi: Masal Tarihine Yeniden Bakmak”, Millî Folklor, Yıl 23, Sayı 91, Ankara 2011, 60-71.
• RAYMAN, Hayrettin, Ardanuçlu Âşık Efkârî, Atatürk Üniversitesi Erzincan Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Erzincan 1998.
• SAKAOĞLU, Saim, Masal Araştırmaları, Akçağ Yayınevi, Ankara 1999.
• SAKAOĞLU, Saim, Alptekin Ali Berat, “Anonim Halk Edebiyatı-Masal”, Türk Edebiyatı Tarihi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Cilt 4, İstanbul 2006, 594-601.
• ŞEMSEDDİN, Sami, Kamûs-ı Türkî, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2012.
• TEZEL, Naki, “Türk Halk Edebiyatında Masal”, Türk Dili Aylık Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, Sayı 207, 1968, 447-457.
• THOMPSON, Stith, Motif Index of Folk Literature, Bloomington Indiana University Press, 1955, 523-526.
• THOMPSON, Stith “Narrative Motif-Analysis as a Folklore Method” Folklore Fellow Communications, No. 161, 1955, 1-9.
• UTLEY, Francis, “Folk Literature: An Operational Definition” JAF, Sayı 74, 1961, 193-206.