İPEK YOLLARI ÜZERİNDE YER ALAN KARAHANLI SELÇUKLU KERVANSARAYLARI VE GELİŞİMİNDE RÔL OYNAYAN YAPI TİPLERİ

Yıl 2024, Sayı: 52, 139 - 158, 24.12.2024

Atanur Kaya

Öz

Orta Asya’da Karahanlı ve Selçuklu uygarlıkları bulundukları coğrafyada anıtsal nitelikte mimari eserler inşa etmişlerdir. Bu eserlerin İpek Yolları üzerindeki önemli bir parçasını oluşturan kervansaraylar kervanların, seyyahların ya da kervan kafilelerinin uzun süreli yolculuklar arasında bir dinlenme ve barınma noktası olarak inşa edilmişlerdir. Toplumların tarihsel evrimi çoğu zaman arkalarında bıraktıkları mimari eserler aracılığıyla izlenebilmektedir. Bunlar arasında istasyon, han ve kervansaray gibi mimari eserler, tarih boyunca hem pratik amaçlara hizmet eden hem de bölgelerin kültürel ve ekonomik yapısının şekillenmesinde önemli rol oynayan önemli yapılar olarak öne çıkmaktadır. Bu çalışmada kervansaray gelişimini, kökenlerini, mimari özelliklerini etkileyen bu mimari unsurlara dikkat çekilmiştir. Karahanlı ve Selçuklu kervansaraylarını etkileyen bu mimari gelişim sürecinin tarihi önemi ve çağdaş anlayış üzerindeki etkileri de ayrıca ele alınmaktadır.
Kervansaraylar, hanlar ya da farklı kültürel isimlerle adlandırılan bu yapılar Türk mimarlık tarihinde, inşa edildiği uygarlığın içinde bulunduğu askeri ve ekonomik şartlara bağlı olarak; boyutsal ve işlevsel açıdan çeşitlilik göstermektedir. Çalışma kapsamında incelenen ve İpek Yolları rotalarında bulunan Karahanlı ve Selçuklu kervansaraylarının gelişiminde etkisi olan Ahameniş ve Part dönemi istasyonları ve İlk Çağ’da Tütsü Yolları üzerinde inşa edilen han ve kervansaraylar ve Erken Orta Çağ Yerleşim yapılarından nasıl etkilendiği araştırılmıştır. Arkeolojik kanıtlar ve yerinde yapılan incelemelere göre, kervansaraylar ve bu yapıları etkileyen unsurların ayrışan ve benzeşen yönleri de ele alınmıştır. İpek Yolları güzergâhları üzerinde inşa edilmiş olan istasyon ve han yapıları, uygarlıkların etkileşimini sağlamıştır. Orta Asya platosunda yaşayan uygarlıklar, şehir merkezi dahilinde ya da şehirler arasında, dağ eteklerinde ve ovalar üzerinde istasyon, han ve kervansaray yapıları inşa etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

İpek Yolları, Kervansaray, Karahanlı, Selçuklu

Etik Beyan

Makale çalışmamın, bundan önce herhangi bir resmi yayın organında yayınlanmadığını, saygılarım ile beyan ederim.

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Yüksek lisans tezimde, İSAM kütüphanesi dokümantasyon katında; Türk Kültürü İncelemeleri arşivini oldukça verimli bir şekilde kullanma fırsatı bulduğum için, tüm dergi hocalarıma teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abbasian, Aryana “Examining Authenticity in Adaptive Reuse of Iranian Caravanserais for Tourism: Comparative Assessment of Two Cases from Safavid Era” Famagusta: Eastern Mediterranean University Publishers 2019.
• Ahmad, Sumbul, Chase Scott, “Design Generation of The Central Asian Caravanserai”, 1st ASCAAD International Conference, e-Design in Architecture, p. 43-58, Saudi Arabia 2004.
• Baipakov Karl, Shokirjon Pidayev, “Prominent Archaeological Sites of Central Asia on the GreatSilk Road”, İnternational İnstitute For Central Asian Studies, Samarkand 2011, s. 31-48.
• Eğilmez, Savaş, Gönül Kalkan, Yam (Post/Communication) Organization in Mongols. Erzurum: Turcology Researches, Ataturk University Publications 2023.
• Eleanor, Sims, “Markets and Caravanserais. Architecture of the Islamic World: Its History and Social Meaning”, London: Thames and Hudson Publishers, 1978.
• Erendil, Muzaffer, “İlk Çağ Ön Asya’sında Ulaşım ve Kral Yolu”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, S. 12, Hayat Neşriyat, 1974, s. 21-27.
• Floor, Willem, “The Postal System in Safavid, Afsharid, and Zand Iran” Association for İran Studies, 56, 2023, s. 721-747, Tahran 2023.
• Muradov, Ruslan, “Regional Features of The Caravanserais in The Karakum Desert”, Russian Academy of Architecture and Building Sciences İnstitute of Architecture and Urban Planning Theory and History. 2018. s. 1-30.
• Pektaş, Kadir, “Sûse Ribâtı”, TDV İslam Ansiklopedisi Yayınları, C. 37, s. 573-574, İstanbul 2009.
• Polvonov, Jaloliddin, “Caravanserais On The Great Silk Road And Their Archeological Site”, The American Journal of Social Science and Education Innovations, Vol: 3 p. 80-87. New York 2021.
• Pugachenkova, Galina (Rusça), “Güney Türkmenistan Mimarisinin Gelişimi, İşgal Dönemi ve Feodalizm”, Türkmenistan SSCB Bilimler Akademisi Arkeolojik Ekspersiyonu Cilt 6, ABD Bilimler Akademisi Yayınevi, Aşkabat 1958.
• Hughes, Ryan, Baking in the Desert: The Potential Personal Quarters or Kitchen at Khirbet Sufaysif, New York: The Institute for European and Mediterranean Archaeology, p. 73-87, Newyork 2014.
• Haji, Seyed Rasul Mousavi, “Behrouz Omrani'nin Selçuklu Dönemi Mimarisinde İki Tip "türbe" ve "kubbe"nin Analizine Dayalı Olarak "Razi Üslubu"nun Genel Yapısına Dair Bir Eleştirisi”, İslam Mimarisi Araştırmaları Dergisi, Sayı 23, Yıl 7, 2018, s. 108-125.
• Mirzaakhmedov, Sirojidin, “Early Rabat-Caravanserai of Bukhara At the Borders of The Nomad Steppe (Based on Paikend Settlement Materials)”. Archaeology of The Eurasian Steppes, p. 44-56. Tashkent 2022.
• Siroux, Maxime, “Caravansérails d'Iran et petites constructions routières”, Institute Français d'Archéologie Orientale, Part V-VI-VII Paris 1949.
• Tali, Erickson - Yotam Tepper, “Caravanserai middens on desert roads: a new perspective on the Nabataean–Roman trade network across the Negev”, Jerusalem: Israel Antiquities Authority, Volume 96, p. 592-610, Jerusalem: Hebrew University of Jerusalem 2022.
• Ulko, Alexey (Trans), “The Artistic Culture of Central Asia and Azerbaijan in the 9th-15th Centuries”, İnternational İnstitute for Central Asian Studies, Volume IV, Tashkent, 2013.
• E l e k t r o n i k K a y n a k l a r
• Bruno Genito, “Mary: The Building NO: 546 At Uly Kishman Complex in The Merv Oasis”, Merv: https://cyberleninka.ru/, Turkmenistan 2010, s. 200-216.
• Lorenz Korn, “Ribat-i Mahi (Khurasan-i Razavi): Evidence of a Saljuq Building Inscription”, https://fis.uni bamberg.de/ 2018, s. 1-19.
• www.cgie.org.ir (E.T.: 14.03.2024)
• https://titreshahr.com (E.T.: 09.06.2024)
• www.gotoyazd.com (E.T.: 30.11.2022)
• https://en.unesco.org/silkroad/countries-alongside-silk-roadroutes/uzbekistan (E.T.: 1209.2024)