17. Yüzyılın Son Çeyreğinde Osmanlı Vergi Politikaları ve Vakıflar Üzerindeki Etkileri

Yıl 2025, Sayı: 53, 39 - 78, 12.07.2025

Oğuzhan Samıkıran

Öz

Amaç, 17. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı’nın vakıflardan tahsil ettiği vergilerle ilgili almış olduğu kararların vakıflar üzerindeki etkilerini incelemektir.
Dergâh-ı âli yeniçerileri ve diğer kapı kullarına verilen cülus bahşişleri neden vakıf mürtezikalarının aylıklarından ödeniyordu? Devletin sefer masraflarını karşılamak için uyguladığı mali politikalar vakıfları etkiledi mi? Cizyenin tek elden toplanması ve tek kalemde kaydedilmesi vakıflar açısından hangi sorunlara yol açtı? Cizye nizamnamesi (1691) devletin merkezîleşme politikasının bir sonucu muydu? Devlet, cizye nizamnamesiyle taşra idaresinin tasarrufunu kısıtlamayı mı amaçladı? Bu soruları cevaplamak için özellikle İstanbul’da Osmanlı Arşivi’nde muhafaza edilen bazı tasniflerde kayıtlı belge ve defterler kullanıldı.
Bahşiş ve mevacibleri karşılayacak yeterli kaynak olmadığından dolayı kapı kullarının bahşiş ve mevacibleri mürtezikanın gündeliğiyle kısmen finanse edildi.
O dönemin şartları, asker ve nakit para ihtiyacını karşılamada devleti vakıf kaynaklarını kullanmaya mecbur bıraktı. Ancak berat ve imdadiye vergileri hususunda, devlet evkaftan toplamayı umduğu meblağın tamamını toplayamamıştır.
1683’te vuku bulan son Viyana kuşatmasından takriben beş yıl sonra, 26 Ekim 1688’de, ilk defa imdâdiyenin kapsamı genişletilerek vakıf vazîfelerini de kapsamıştır.
Cizye akçelerinin devlet tarafından tek elden toplanmasını öngören nizamname, vakıflar açısından yeni sorunlar doğurdu. Cizyenin tahsili ve cizye akçelerinin harcanması hususunda taşra idaresinin yetkileri kısıtlanmıştı. Bu politika, eyaletlerdeki mali kaynakları kontrol altına almayı amaçlamıştı. Bu yaklaşımın, devletin eyaletlerde merkezîleşme çabalarından biri olduğunu ileri sürmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

17. Yüzyıl , Osmanlı’da Vakıflar , Berat Resmi , İmdadiye , Cizye.

Kaynakça

• A r ş i v K a y n a k l a r ı
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri Ahmed II (AE.SAMD.II), 5/471, 8/790, 19/2083.
• Ali Emiri Süleyman II (AE.SSÜL.II), 5/401, 17/1696, 20/2064, 31/3094.
• Cevdet Maliye (C.ML), 114/5074, 646/26480.
• Evkaf-ı Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (EV.HMH.d), 809.
• İbnülemin Adliye (İE.ADL), 3/157.
• İbnülemin Dahiliye (İE.DH), 15/1366.
• İbnülemin Evkaf (İE.EV), 22/2665, 23/2754, 23/2780, 24/2863, 25/2916, 25/2985, 31/3537.
• İbnülemin Maliye (İE.ML), 40/3851, 41/3962.
• Kamil Kepeci (KK.d), 3508.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), 932, 1647, 1864, 1875, 1877, 2935, 4941, 4982, 5917.
• Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d), 98, 102, 103, 104.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Belgeler (TS.MA.e), 1130/9.
• K i t a p v e Ma k a l e l e r
• ACUN, Fatma, ‘‘Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Timar Sistemi ve Uygulaması’’, Türkler, IX, (Editörler: Hasan Celâl Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca), Ankara 2002, 899-908.
• AFYONCU, Erhan, ‘‘Mevâcib’’, TDVİA, Ankara 2004, XXIX, 418-420.
• AFYONCU, Erhan, ‘‘Ruznâmçe’’, TDVİA, İstanbul 2008, XXXV, 276-278.
• AFYONCU, Erhan, ‘‘Sipahi’’, TDVİA, XXXVII, İstanbul 2009, 256-258.
• Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), Yay. Haz. Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2000, 1-2, 19, 19-20, 260-261.
• AKDAĞ, Mustafa, ‘‘Timar Rejiminin Bozuluşu’’, Ankara Üniversitesi ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, III/4, (1945), 419-431.
• AYDIN, H. Veli, ‘‘Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler’’, OTAM, 12, Ankara 2001, 65-104.
• BARKAN, Ömer Lütfi, ‘‘Timar’’, İslam Ansiklopedisi, 12, MEB, Eskişehir 1997,
• BECKER, C.H., ‘‘Cizye’’, İslâm Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lügati, MEB, Eskişehir 2001, 199-201.
• BELDİCEANU, Nicoara, XIV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Timar, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara 1985.
• BEYDİLLİ, Kemal, ‘‘Yeniçeri’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XLIII, İstanbul 2013, 450-462.
• CEZAR, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII.yy dan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul 1986.
• CEZAR, Yavuz, ‘‘Osmanlı Maliyesinde XVII. Yüzyılın İkinci Yarısındaki ‘‘İmdâdiyye’’ Uygulamaları’’, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 2, İstanbul 1992, 69-102.
• DANIK, Sevda, ‘‘H. 1102-1103 (M. 1691-1692) Tarihli Harput Kazası Cizye Defterinin Tanıtımı ve Tahlili’’, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, IV/1, Elazığ 2017, 23-54.
• DEFTERDAR SARI MEHMED PAŞA, Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1995, 221, 254, 271, 395.
• DÖNER, Yasin, ‘‘XVII. Yüzyılın Son Çeyreğinde Tokat Kazasında Cizye Uygulamaları (1690-1691)’’, Mavi Atlas, 11/2, Gümüşhane 2023, 222-237.
• ERKAL, Mehmet, ‘‘Cizye’’, TDVİA, 1993 İstanbul, VIII, 42-45.
• FİDAN, Fadimana, ‘‘İmdâd-ı Seferiyye Vergisinin Uygulamasında Ortaya Çıkan Sorunlar: 1731 Osmanlı-Safevi Savaşı Örneğinde’’, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (KAÜSBED), 25, Kars 2020, 265-288.
• GENÇ, Mehmet, ‘‘Mukâtaa’’, TDVİA, Ankara 2020, XXXI, 129-132.
• GENÇ, Serdar, ‘‘XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Balıkesir’de Ekmekçi Esnafı’’, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12, Uludağ 20007, 59-70.
• GÜRAN, Tevfik, Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa Vakıfları, Kitabevi, İstanbul 2006.
• HEZARFEN HÜSEYİN EFENDİ, Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1998, 106, 204, 246.
• İNALCIK, Halil, ‘‘Cizye’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VIII, 45-48.
• İNALCIK, Halil, ‘‘Timar’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XLI, 168-173.
• İPŞİRLİ, Mehmet, ‘‘Tekaüt’’, TDVİA, İstanbul 2011, XL, 340-341.
• KISA, Yavuz, ‘‘H. 1102 (M. 1690-1691) Tarihli Harput Kazası Cizye Defterinin Tanıtımı ve Tahlili’’, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 3/2, Elazığ 2016, 1-29.
• KOÇAK, Zülfiye, ‘‘1691 Tarihli Cizye Defterine Göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman Kazaları’’, OTAM, 41, Ankara 2017, 191-218.
• KOÇAK, Zülfiye, ‘‘H. 1102 (m. 1690-1691) Tarihli Diyarbekir Eyaleti Cizye Defterinin Tanıtımı ve Tahlili’’ Tarih Araştırmaları Dergisi, 37/63, Ankara 2018, 219-266.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1988.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., ‘‘Berat’’, TDVİA, İstanbul 1992, V, 472-473.
• MANTRAN, Robert, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I: Kuruluş ve Yükseliş Yılları, çev. Server Tanilli, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.Baskı, İstanbul 2012.
• MURPHEY, Rhoads, Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700, çev. M. Tanju Akad, Homer Kitabevi, İstanbul 2007.
• NEDKOFF, Boris Christoff, ‘‘Osmanlı İmpraratorluğunda Cizye (Baş Vergisi)’’, çev. Şinasi Altundağ, Belleten, VIII/32, Ankara 1944, 599-652.
• OĞUZ, Mustafa – AKGÜNDÜZ, Ahmet, ‘‘Hüccet’’, TDVİA, İstanbul 1998, XVIII, 446-450.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, ‘‘Dizdar’’, TDVİA, İstanbul 1994, IX, 480-481.
• ORBAY, Kayhan, ‘‘Vakıflar ve Merkez Arasında Gelir Aktarımları ve Savaş Finansmanı’’, Vakıflar Dergisi, 27, Ankara 2013, 75-88.
• ÖZCAN, Abdülkadir, ‘‘Cülûs’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VIII, 108-114.
• ÖZEL, Oktay, ‘‘Osmanlı Demografi Tarihi Açısından Avârız ve Cizye Defterleri’’, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Editörler: Halil İnalcık-Şevket Pamuk), Ankara 2000, 33-40.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, 8. Baskı, İstanbul 2013.
• RÂŞİD MEHMED EFENDİ ÇELEBİZÂDE İSMAİL ÂSIM EFENDİ, Târîhi Râşid ve Zeyli, I, 1071-1114/1160-1703, haz. Abdülkadir Özcan – Yunus Uğur – Bali Çakır – Ahmet Zeki İzgöer, Klasik Yay., İstanbul 2013, 298, 402, 492, 519.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, ‘‘Emîn’’, TDVİA, İstanbul 1995, XI, s. 111-112.
• Es-SEYYİD, Seyyid Muhammed, ‘‘Cevâlî’’, TDVİA, İstanbul 1993, VII, 436-437.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergâh Yay., İstanbul 1985.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 1997, 199, 203.
• TABAKOĞLU, Ahmet, ‘‘İmdâdiyye’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2000, XXII, 221-222.
• TUĞLUCA, Murat, ‘‘Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşlarında Bir Savaş Finansman Kaynağı Olarak Nefir-i Âmm Bedeli (1688-1689)’’, Osmanlı Araştırmaları, 61, İstanbul 2023, 83-115.
• TULUM, Mert, 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• ULAŞ, Tayfun, The Imdâdiyye Taxes in The Ottoman Finance, The Graduate School of Economics and Social Sciences of İhsan Doğramacı Bilkent University, Ankara 2018.
• ULAŞ, Tayfun, ‘‘XVIII. Yüzyıl Osmanlı Mâliyesinde İmdâdiyye Uygulamaları’’, CIEPO 22 Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Çalışmaları Komitesi, Bildiriler Kitabı, I, (Editörler: Kenan İnan-Miraç Tosun-Deniz Çolak), Trabzon 2018, 641-656.
• ULAŞ, Tayfun, ‘‘Osmanlı Mâliyesinde İmdâdiyye Vergilerinin Ortaya Çıkışı’’, Klasikten Moderne Osmanlı Ekonomisi, (Editörler: Arif Bilgin-Burhan Çağlar), Kronik, İstanbul 2019, 57-72.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III/I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 5. Baskı, Ankara 1995.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi Karlofça Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar, IV/I, Türk Tarih Kurumu, 5. Baskı, Ankara 1995.
• YILDIZ, Hakan, Haydi Osmanlı Sefere! Prut Seferi’nde Organizasyon ve Lojistik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.