18. Yüzyıldan Bir Perde Gazeli Örneği: Tulû‘î’nin Perde Gazeli

Yıl 2025, Sayı: 53, 359 - 378, 12.07.2025

Merve Günan

Öz

Perde gazeli, geleneksel Türk seyirlik sanatlarından biri olan Karagöz’de, oyunun hemen başında Hacivat tarafından okunan tasavvufi yönü baskın şiirdir. Karagöz oyunu daha çok Ramazan aylarında icra edildiğinden seyircinin sıkılmaması için her gün ayrı bir oyun sergilendiği gibi oyunun başında okunan şiir de değiştirilir. Bilinen ilk perde gazeli olan İbn İsa Akhisarî’ye ait şiirden başka, farklı dönemlerde çeşitli perde gazelleri kaleme alınmıştır. Aruz ölçüsüyle yazılan ve belirli bir kelime kadrosunun kullanıldığı bu gazeller, geleneğin bir parçası olması hasebiyle önem taşır. Bu çalışmada 18. yüzyıl şairlerinden Tulû‘î’ye ait bir perde gazeli incelenmiştir. İlk olarak Karagöz ve Hacivat’ın ortaya çıkışıyla ilgili iki temel rivayet aktarılmış, oyunun Osmanlı coğrafyasına gelişi ve burada şekillenişine kısaca değinilmiş ve perde gazellerinde bulunan tasavvufi bakış açısının sebepleri irdelenmiştir. Perde gazeli yazma işinin tek bir tasavvufi zümreyle sınırlandırılamayacağına değinildikten sonra perde gazellerinde sıkça kullanılan kelime kadrosu listelenmiştir. Sonrasında Tulû‘î’nin hayatı hakkında elde edilen bilgiler aktarılmış ve şiirlerinin genel özelliklerine değinilmiştir. Son olarak Tulû‘î’nin perde gazeli transkribe edilip incelenmiş, gazelin Karagöz oyununun safhalarını ve tasavvufi mesajlarını nasıl yansıttığı ele alınmıştır. Arap harfli orijinal metin, çalışmanın sonunda yer almaktadır. Bu inceleme, bilinmeyen yeni bir perde gazelini literatüre kazandırarak Karagöz oyununun kültürel ve tasavvufi boyutlarını anlamaya katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Karagöz , Perde Gazeli , Tulû‘î , Divan Şiiri , 18. Yüzyıl

Teşekkür

Çalışmamı okuyup görüşlerini bildiren kıymetli danışman hocam Prof. Dr. Sebahat DENİZ'e ve İngilizce özetimi kontrol eden arkadaşım Arş. Gör. Elzem AKSU'ya teşekkür ederim.

Kaynakça

• ALP, Gökhan (haz.), Tercüme-i Şakâ’ik-i Nu‘mâniyye Amâsî’nin Şakâ’ik Tercümesi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2021.
• AND, Metin, “Karagöz”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 401-403.
• AND, Metin, Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatro Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• BOZKURT, Mustafa B., Suret Perdesi Sahne Sanatları ve Dervişler, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
• CEBECİOĞLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009.
• Cevdet Kudret, Karagöz, 3 C., Bilgi Yayınevi, Ankara 1968-1969-1970.
• ÇAĞRICI, Mustafa, “Mâlâyânî”, DİA, Ankara 2003, XXVII, 480-481.
• ÇAKIR, Sevgi, Ortaçağ İslâm Dünyasında Koku: Misk Amber Kâfur, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Amasya 2021.
• DENİZ, Sebahat, “Mazmun Konusunda Gazele Bütüncül Yaklaşım”, Dîvân Toplantıları I Mazmûndan Poetikaya, İKSAD Global Yayıncılık, Kocaeli 2020, 153-167.
• DURUSOY, Ali, “Kesret”, DİA, Ankara 2022, XXV, 310-311.
• DURUSOY, Ali, “Vahdet”, DİA, İstanbul 2012, XLII, 430-431.
• EMEN, Huriye, “Tasavvuf ve Tarikatlarda Güzel Koku: Osmanlılarda Tasavvufi ve Dini Mekânlarda Güzel Koku Kullanımına Dair Değerlendirme”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 101, Bahar 2022, 441-455.
• GÜNAN, Merve, “18. Yüzyıl Şairi Tuluî’nin ‘Hacı Bektâş-ı Veli’ Redifli Gazeli Üzerine Bir İnceleme”, 5. Uluslararası İpek Yolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Kocaeli 2021, 203-208.
• İbnü’l-Arabi, Fütuhat-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul 2017, XII.
• İzzeddin Kâşânî, Tasavvufun Ana Esasları (Misbâhu'l-Hidâye ve Miftâhu'l-Kifâye), Çev. Hakkı Uygur, Kurtuba Kitap, İstanbul 2010.
• KARA, Mustafa, “Hikmet”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 518-519.
• KIMIŞOĞLU, Zehra, Karagöz Perde Gazelleri (İnceleme-Metinler), Atatürk Üniversitesi Doktora Tezi, Erzurum 2015.
• KOLUNSAĞ, İbrahim, “XVIII. Yüzyıl Şairi Tulûî ve Bağdatlı Rûhî’nin Terkîb-bendine Naziresi”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, X/26, 2003, 1-23.
• NUTKU, Özdemir, Gösterim Sanatları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983.
• ORAL, Ünver, Karagöz Perde Gazelleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• ÖZHAN, Mevlüt, “Karagöz ve Ortaoyunu”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi-Gösteri Sanatları, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2015, VII, 520-522.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilatı Tarihi, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, Ankara 1977, I.
• SİYAVUŞGİL, Sabri Esat, Karagöz Psiko-Sosyolojik Bir Deneme, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
• ŞENÖDEYİCİ, Özer, “Karagöz Perde Gazellerine Nâilî’den Bir İlâve”, Millî Folklor, S. 90, 2011, 93-100.
• Tulû'î, Dìvān, İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemin Mahmut Kemal İnal Koleksiyonu, No: 3260.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Halvet”, DİA, İstanbul 1997, XV, 386-387.
• ULUDAĞ, Süleyman, “İbret”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 367-368.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Rü’yet”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 310-311.
• UYSAL, Duygu, “Bütünüyle Karagöz Perde Gazelleri”, USBAD Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, Yıl 2, S. 4, Aralık 2020, 874-887.