Günümüz Türkiye’sinde Mahalle İsimlerinin Kolektif Hafızadaki Yeri: Adlandırma Yoluyla Mekânsal Kimlik İnşası

Yıl 2025, Sayı: 54, 421 - 468, 29.11.2025

Arif Akbaş

Öz

Mekânın adlandırılması, yalnızca coğrafi bir yönlendirme işlevi görmekle kalmaz; aynı o mekâna yüklenen tarihsel, kültürel ve ideolojik anlamları da taşır. Mahalle, bir şehir, kasaba ya da kırsal yerleşim birimi içerisinde örgütlenen yerel toplulukları ifade eder. Sosyolojik açıdan bakıldığında, mahalle, bireylerin yüz yüze ilişkiler kurabildiği, aidiyet duygusunun geliştiği en küçük sosyal birimdir. Bu bağlamda mahalle isimleri, kentlerin kolektif hafızasını oluşturan önemli kültürel göstergelerdir. Bu çalışma, Ankara, İzmir, Erzurum, Bursa, Edirne ve İstanbul şehirlerinde kullanılan mikro toplum [yaşam çevresi] isimlerini sosyolojik bir perspektifle ele alarak, adlandırma yoluyla mekânsal kimlik inşasını analiz etmeyi amaçlamaktadır. Temel problem, Türkiye şehirlerinde mahalle adlarının, tarihsel süreç içerisinde nasıl bir anlam katmanına dönüştüğü ve bu isimlerin toplumsal bellekle nasıl bir ilişki kurduğudur. Araştırmada yöntem olarak sosyolojik betimsel analiz benimsenmiş; şehirlerin tarihsel gelişimi, demografik yapısı ve kültürel çeşitliliği göz önünde bulundurularak mahalle adları metin çözümlemesiyle değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda geliştirilen “Tarihî-Yerel İlişkilendirme Matrisi (TYİM)” adlı yeni analiz yöntemiyle mahalle isimleri temelde üç boyutta incelenmiştir: 1) Tarihî referanslar (padişah, savaş, önemli şahsiyet), 2) Coğrafi-topografik unsurlar (tepe, dere, bağ), 3) Kültürel ve dini kodlar (camii, evliya, meslek grubu). Bulgulara göre mahalle isimleri, yalnızca yön tayin eden sözcükler değil, bununla birlikte geçmişin bugüne izdüşümünü kuran anlatısal yapılardır. Özellikle Bursa, Edirne ve İstanbul’da Osmanlı hafızasını taşıyan isimlerin yoğunluğu dikkat çekerken; Ankara ve İzmir’de Cumhuriyet ideolojisinin izleri daha belirgindir. Bu durum, mahalle isimlerinin tarihsel-kültürel dönüşüm süreçlerine göre kolektif kimlik oluşturduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kent Sosyolojisi , Kolektif Hafıza , Mahalle İsimleri , Mekânsal Kimlik , Adlandırma Pratikleri , Tarihî -Yerel İlişkilendirme Matrisi (TYİM)

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Die Benennung von Stadtvierteln und das kollektive Gedächtnis im heutigen Türkei: Eine Studie zur Bildung räumlicher Identität

Öz

Die Benennung von Orten erfüllt nicht nur eine geografische Orientierungsfunktion, sondern trägt auch die historischen, kulturellen und ideologischen Bedeutungen, die dem jeweiligen Ort zugeschrieben werden. Ein "Mahalle“ (Stadtviertel) bezeichnet lokale Gemeinschaften innerhalb einer Stadt, eines Dorfes oder einer ländlichen Siedlung. Aus soziologischer Perspektive ist das Mahalle die kleinste soziale Einheit, in der Individuen direkte Beziehungen aufbauen und ein Zugehörigkeitsgefühl entwickeln können. In diesem Zusammenhang stellen Viertelnamen wichtige kulturelle Indikatoren dar, die das kollektive Gedächtnis der Städte formen. Diese Studie zielt darauf ab, die Konstruktion räumlicher Identität durch Benennung zu analysieren, indem sie die Namen von Mikrogemeinschaften (Lebensumfeldern) in den Städten Ankara, Izmir, Erzurum, Bursa, Edirne und Istanbul aus soziologischer Perspektive untersucht. Das zentrale Problem besteht darin zu verstehen, wie sich die Namen der Stadtviertel im historischen Verlauf zu Bedeutungsträgern entwickelt haben und in welcher Beziehung sie zum kollektiven Gedächtnis stehen. Als Methode wurde die soziologische deskriptive Analyse gewählt. Unter Berücksichtigung der historischen Entwicklung, der demografischen Struktur und der kulturellen Vielfalt der Städte wurden die Viertelnamen mittels Textanalyse untersucht.
In diesem Rahmen wurde eine neue Analysemethode entwickelt: die Matrix historisch-lokaler Assoziationen (HLAM). Mit dieser Methode wurden die Viertelnamen in drei Dimensionen analysiert:
Historische Referenzen (z. B. Sultan, Krieg, bedeutende Persönlichkeiten),
Geografisch-topografische Elemente (z. B. Hügel, Tal, Weinberg),
Kulturelle und religiöse Codes (z. B. Moschee, Heiliger, Berufsgruppe).
Die Ergebnisse zeigen, dass Viertelnamen nicht nur der Orientierung dienen, sondern auch narrative Strukturen darstellen, die eine Projektion der Vergangenheit in die Gegenwart ermöglichen. Besonders in Bursa, Edirne und Istanbul fällt die Häufung von Namen auf, die das osmanische Gedächtnis tragen, während in Ankara und Izmir die Spuren der republikanischen Ideologie deutlicher hervortreten.
Dies verdeutlicht, dass Viertelnamen im Kontext historisch-kultureller Transformationsprozesse zur Bildung kollektiver Identität beitragen.

Anahtar Kelimeler

Stadtsoziologie , kollektives Gedächtnis , Viertelnamen , räumliche Identität , Benennungspraktiken und die Matrix historisch-lokaler Assoziationen (HLAM)

Etik Beyan

Im Artikel wurden alle wissenschaftlichen ethischen Regeln eingehalten.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Neighborhood Naming and Collective Memory in Present-Day Turkey: A Study on Spatial Identity Formation

Öz

The naming of a place serves not only a geographical orientation function but also conveys the historical, cultural, and ideological meanings attributed to that space. A neighborhood refers to a localized community situated within a city, town, or rural settlement. From a sociological perspective, it represents the smallest social unit where individuals can establish face-to-face relationships and develop a sense of belonging. In this context, neighborhood names serve as significant cultural indicators that contribute to the collective memory of cities. This study aims to analyze the construction of spatial identity through naming by examining the names of micro-communities (living environments) in the cities of Ankara, İzmir, Erzurum, Bursa, Edirne, and Istanbul from a sociological perspective. The central research problem is how neighborhood names in Turkish cities have evolved into layers of meaning over time and how these names relate to collective memory. The study adopts a sociological descriptive analysis method. Neighborhood names were evaluated through textual analysis, considering the historical development, demographic structure, and cultural diversity of the cities. In line with this approach, a new analytical model titled the “Historical-Local Association Matrix (HLAM)” was developed to examine neighborhood names in three dimensions: 1) Historical references (sultans, wars, notable figures), 2) Geographical-topographical elements (hill, stream, vineyard), and 3) Cultural and religious codes (mosque, saint, professional guild). The findings indicate that neighborhood names are not merely directional indicators; they also function as narrative structures that project the past onto the present. Notably, Bursa, Edirne, and Istanbul contain a high concentration of names reflecting Ottoman memory, whereas Ankara and İzmir show more prominent traces of Republican ideology. This suggests that neighborhood names contribute to the formation of collective identity according to historical and cultural transformation processes.

Anahtar Kelimeler

Urban Sociology , Collective Memory , Neighborhood Names , Spatial Identity , Naming Practices , Historical-Local Association Matrix (HLAM)

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were followed during the preparation of this study and all studies utilized were mentioned in the references.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• AKSEL, Elif, Şehir banliyöye karşı: Mahalle konumunun yer bağlılığı ve yerleşim memnuniyeti üzerine etkileri. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi / Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2017.
• AKSOY, Esma Güney, Working with the suffering of the other through ummah activism: Performative humanitarianism in the mahalle. Boğaziçi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2019.
• ALVER, Köksal, Kent Sosyolojisi, Hece Yayınları, Ankara, 2012.
• ANKARA VALİLİĞİ, “İlçelerimiz”, http://www.ankara.gov.tr/ilcelerimiz (Erişim Tarihi: 20.06.2025).
• ASLAN, Şükrü, Mekân, Kimlik ve Politika: Kent Sosyolojisi Yazıları, Ütopya Yayınevi, Ankara, 2022.
• ASLANTÜRK, Arzu Yılmaz, Kentin Sosyolojisinde Mahallenin Dönüşümü: Boztepe-Çukurçayır Mahallesi Örneği, Orion Kitabevi, Ankara, 2022.
• BAKAR, Cansu, Demokratik özerklik’in mekânsal tahayyülü ve siyaseti: Beyoğlu’nda bir mahalle meclisi deneyimi. Boğaziçi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2015.
• BAL, Hüseyin, Kent Sosyolojisi, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2006.
• BAŞARAN, Süleyman Barış, Mahalle düzeyinde kentsel çevre kalitesine yönelik memnuniyette mekânsal ve zamansal değişimler: Kadıköy örneği. Koç Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2024.
• BİSHOP, Rya, John Phillips and Wei Wei Yeo, editörler. Postcolonial Urbanism: Southeast Asian Cities and Global Processes. Routledge, London: 2003.
• BOURDİEU, Pierre, Language and Symbolic Power. Translated by Gino Raymond and Matthew Adamson, Cambridge, Polity Press 1991, 13-15.
• BROW, James, “Notes on Community, Hegemony, and the Uses of the Past.” Anthropological Quarterly, vol. 63, no. 1, 1990, pp. 1–6. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/3317955.
• BURSA VALİLİĞİ, “İlçelerimiz”, http://www.bursa.gov.tr/ilcelerimiz (Erişim Tarihi: 01.07.2025).
• CASTELLS, Manuel, The Urban Question: A Marxist Approach, The MIT Press, Cambridge 1977.
• COŞKUN, Aynur Erdoğan, Ayşen Şatıroğlu, Betül Kızıltepe, Büşra Turan Tüylüoğlu, Elif Altundere, Mehmet Ali Akyurt, Melek Kırtıl, Merve Ayar Yılmaz, Murat Şentürk, Nursen Tekgöz, Salih Ünüvar, Şefika Aydın, Yusuf Adıgüzel, Kent Çalışmalarına Giriş - Kır, Kent ve Göç Sosyolojisi, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2020.
• CREET, Julia, and Andreas Kitzmann, eds. Memory and migration: Multidisciplinary approaches to memory studies. University of Toronto Press, Tornto, 2014.
• DEMİRKENT, Işın, “İstanbul”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/istanbul#1 (02.07.2025).
• DENİZ, Mehmet Baki, Gecekondu dönüşüm projelerine karşı mahalle örgütlenmeleri: İstanbul Başıbüyük ve Ankara Dikmen Vadi örnekleri. Boğaziçi Üniversitesi / Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 2010.
• DOĞAN, İsmail, Eylül ve Bursa: Kent Sosyolojisi Denemeleri, Gendaş Kültür, Bursa 2004.
• DOĞAN, Tuğçe Ayata, Mahalle kültürünün kentlilik bilincine etkisi: Seyrani Mahallesi örneği. Erciyes Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2025.
• DURMAZ, Kübra, Sosyo-politik açıdan bir mahalle: Van Hacıbekir Mahallesi örneği. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2025.
• EDİRNE VALİLİĞİ, “İlçelerimiz”, http://www.edirne.gov.tr/ilcelerimiz (Erişim Tarihi: 02.07.2025).
• ENCYCLOPAEDİA BRİTANNİCA, “Edirne”, https://www.britannica.com/place/Edirne(Erişim Tarihi: 02.07.2025).
• ERDOĞAN, Abdülkerim, Gökçe Günel ve Ali Kılcı, Tarih içinde Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara, 2007.
• ERDOĞAN, Vahdet, Kolluk görevlileri ve mahalle sakinlerine göre kadına yönelik şiddet. Ankara Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2018.
• ERMAN, Tahire Erdoğan, T. Gül Köksal, Binnur Öktem, Eylem Özdemir, Nihal Şirin Pınarcıoğlu, Nihal Ekin Erkan, Ayşegül Kanbak, Hatice Kutuluş, Makbule Şiriner Önver, Pelin Pınar Özden, Mihriban Şengül, Örgen Uğurlu, Türkiye Perspektifinden Kent Sosyolojisi Çalışmaları, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2017.
• ERZURUM VALİLİĞİ, “İlçelerimiz”, http://www.erzurum.gov.tr/ilcelerimiz (Erişim Tarihi: 23.06.2025).
• GENÇ SOSYOLOGLAR DERNEĞİ (Hazırlayan), “Kent Sosyolojisi, Kentsel Çevre, Anaerkillik, İçgüveyiliği, Kent Bilimsel Yöntemler”, Türk Sosyoloji Dergisi, Sayı: 3, İstanbul, 1997, 1-18.
• GOTTDİENER, Mark, “A Marx for our time: Henri Lefebvre and the production of space.” Sociological Theory 11.1, 1993, 129-134.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Edirne”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/edirne#1 (02.07.2025).
• GÜLEN, Hande, Parklardan mahallelere aktivizm, mekân ve müşterek alanlar: Caferağa Dayanışması ve Mahalle Evi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2016.
• GÜNER, İbrahim, and Mustafa Ertürk, “Türkiye il merkezi kent adlarının kaynakları üzerine bir araştırma.” Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12, 2004, 39-62.
• GÜNEŞ, Fatime, Kent Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2017. HALBWACHS, Maurice, On Collective Memory, Translated by Lewis A. Coser, University of Chicago Press, Chicago, 1992.
• HARVEY, David, Social Justice and the City, University of Georgia Press, Georgia 2009.
• İLLER İDARESİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, “Genel Mahalle Listesi; Ankara Mahalleri” https://www.e-icisleri.gov.tr/Anasayfa/MulkiIdariBolumleri.aspx (Erişim Tarihi: 25.06.2025).
• İNALCIK, Halil, “Bursa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/bursa#1 (01.07.2025).
• İREÇ, Muammer, “Temelsiz Bir Lokalizasyon Önerisi Olarak Tismurna-Smyrna Özdeşliği.” TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 22, 2018, 11-18.
• İZMİR VALİLİĞİ, “İlçelerimiz”, http://www.izmir.gov.tr/ilcelerimiz (Erişim Tarihi: 22.06.2025).
• KAHRAMAN, Deniz, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Ankara Sancağındaki Mâlikâne-Mukataalara Dair Bazı Bilgiler”, bilig Ê Bahar / 2004 Ê sayı 29: 139-176, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı.
• KENT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ, “Loic Wacquant ve Kent Sosyolojisi”, İdealKent Dergisi, Sayı: 26, Ankara 2019, 1-11.
• KİTAPÇI-BAYRI, Buket, “Diyâr-ı Rûm’da Mekân, Yer ve Şehirlerin Kuruluş Hikâyeleri.” Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 3.2, 2020, 266-275.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, Ercan Matbaası, İstanbul 1960.
• KÜÇÜK, Cevdet, “Erzurum”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/erzurum#1 (Erişim Tarihi: 30.06.2025).
• LEFEBVRE, Henri, The Production of Space, Blackwell Publishing, Oxford 1991.
• MASSEY, Doreen, For Space. SAGE Publications, Los Angeles, 2005.
• MCDONALD, Kevin, “Identity Politics.” Arena Magazine (Fitzroy, Vic), no. 11, Arena Printing and Publishing Pty Ltd, 1994, pp. 18–22.
• MİLLS, Amy, Streets of Memory: Landscape, Tolerance, and National Identity in Istanbul. University of Georgia Press, Georgia, 2010.
• NEŞELİ, Pelin Zenginobuz, Kadınların kent yaşamındaki görünmez sınırları: İzmir Gaziemir’de bir mahalle örneğiyle ataerkinin panoptikon temsilleri. Erciyes Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2024.
• NİŞANYAN, Sevan “Yer Adları”, Nişanyan Sözlük, https://www.nisanyanyeradlari.com/(Erişim Tarihi: 30.06.2025).
• NORA, Pierre, “Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.” Representations, no. 26, 1989, pp. 7–24. JSTOR, https://doi.org/10.2307/2928520.
• OĞUL, Mücahit, “Cumhuriyet Dönemine Kadar Bursa Şehrinin Tarihi Coğrafyası.” Gelecek Vizyonlar Dergisi, cilt 7, sayı 4, 2023, 21–28.
• OLİCK, Jeffrey K., and Joyce Robbins, “Social Memory Studies: From ‘Collective Memory’ to the Historical Sociology of Mnemonic Practices.” Annual Review of Sociology, vol. 24, 1998, pp. 105–140. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/223476.
• ÖZÇELİK ADAK,  Nurşen, Sağlık Sosyolojisi: Kadın ve Kentleşme, Birey Yayıncılık, İstanbul, 2002.
• ÖZKUK, Gökan, Türk romanında mahalle algısı (Ahmet Mithat Efendi, Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Halide Edip Adıvar). İstanbul Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2014.
• ÖZYURT, Melike and Nuran Kara Pilehvarian, “Bir Hristiyan Başkenti Olarak Konstantinopolis’ in Kentsel Kurgusu.” GRID-Architecture Planning and Design Journal 1.2, 2018, 139-176.
• RİTTERSBERGER TILIÇ, Helga, & DEVECİ, Abdullah, Kent Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları (Yayın No: 2978/ Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1932), Eskişehir 2013, 1. Baskı.
• ROBİNSON, Richard D., The First Turkish Republic: A Case Study in National Development. Harvard University Press, 1963.
• SEVİM, Nefin Huvaj, Sait Faik Abasıyanık öykülerinde söylem: “Semaver”, “Mahalle Kahvesi”, “Alemdağ’da Var Bir Yılan” kitapları üzerine Foucault’cu bir okuma. Hacettepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2018.
• SMİTH, Dorothy E., “On sociological description: A method from Marx.” Human Studies 4.(1), 1979, 313-337.
• SOJA, Edward W., Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places. Blackwell, Cambridge 1996.
• ŞENGÜL, Tarık H., Kentleşme ve Siyaset: Türkiye’de Mahalle. İmge Kitabevi, Ankara, 2003.
• TEKELİ, İlhan. Türkiye’de Yaşamda ve Yazında Konutun Öyküsü 1923 - 1980. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2012.
• ÜNLÜ, Tolga, “Mekânın biçimlendirilmesi ve kentsel morfoloji”, Türkiye kentsel morfoloji ağı, II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul, 2018.
• VROMEN, Suzanne, American Journal of Sociology, vol. 99, no. 2, 1993, pp. 510–512. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/2781705.
• WİRTH, Louis, “Urbanism as a Way of Life.” American Journal of Sociology, vol. 44, no. 1, 1938, pp. 1–24. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/2768119. Accessed 25 June 2025.
• WOOD, Nancy, “Memory’s Remains: Les Lieux de Mémoire.” History and Memory, vol. 6, no. 1, 1994, pp. 123–49. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/25618664.
• YARDIMCI, Firdevs, Mahalle örnekleminde çocuk suçluluğu olgusuna bakmak: Elazığ ili örneği. Çankırı Karatekin Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çankırı, 2020.
• YEOH, Brenda. S. A., “Postcolonial cities”, Progress in Human Geography, 25(3), 2001, 456 -468. https://doi.org/10.1191/030913201680191781.
• YILDIZ, Hüseyin, Kaybolan mahalle kültüründe eski İstanbul kahvehaneleri. Beykent Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2018.
• YİĞİT YAZĞAN, İlknur, İstanbul’daki düzensiz Afgan göçmenlerin kente entegrasyonu: Yeni Mahalle örneği. Boğaziçi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2019.
• YÜKSEKÖĞRETİM KURULU BAŞKANLIĞI, “Tez Merkezi”, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp (Erişim Tarihi: 11.09.2025).