Şemseddin Sivasî’nin Heşt Bihişt’ine Göre Adalet Kavramı ve Adil Yöneticilerin Özellikleri

Yıl 2025, Sayı: 54, 503 - 532, 29.11.2025

Ramazan Çelik

Öz

İnsan ve toplum hayatını düzenleyen amillerin başında adalet gelir. Bütün inanç sistemlerinde önemli bir mefhum olmakla birlikte, özellikle İslam’da adalete çok büyük ehemmiyet verilmiştir. Birçok ayet ve hadiste adaletin emir ve tavsiye edilmesi bu önemin bir göstergesidir. İslam’da daha çok bir fıkıh terimi olarak ele alınan adalet kavramı, edebî eserlerde de ele alınıp işlenen bir konu olmuştur. Hususan siyasetnamelerde, nasihatnamelerde ve tasavvufi metinlerde bu kavram üzerinde durulmuştur. Şemseddin Sivasî (ö. 1006/1597) de adaleti ele alan isimlerdendir. Onun nasihat ve tasavvuf muhtevalı eserlerinden Heşt Bihişt mesnevisindeki dört makamda adalet-zulüm, ilim-cehalet gibi ikişer zıt kavrama yer verilir. Adalet başlıklı bölümde adaletin tarifi üzerinde durulur, Cenab-ı Hakk’ın Adl isminden hareketle her haklının hakkını sahibine nasıl teslim ettiği anlatılır. Esere göre adalet, Allah’ın emir ve yasaklarına tam manasıyla uymak, şeriata halel getirecek davranışlardan kaçınmaktır. Hükümdarlık Allah’ın bazı özel kullarına, sınırlı bir zaman için bahşettiği bir ihsanıdır. Bu makamdaki kişi, yöneticiliği bir lütuf olarak görmeli, onunla ahireti kazanmaya çalışmalıdır. Bunun en tesirli yolu her bir hükümdarın, tebaasına adaletle muamele etmesidir. Bu minvalde Hz. Musa, Nûşirevân ve Sultan Mahmud’la alakalı üç hikâye anlatılır. Adaletle hükmetmenin önemi üzerinde durulur. Çalışmada adalet hakkında genel bir değerlendirme yapıldıktan sonra adil bir yöneticide bulunması gereken özellikler, söz konusu eserden örnekler verilerek incelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı , Adalet , adil yöneticiler , Şemseddin Sivasî , Heşt Bihişt , mesnevi.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

The Concept Of Justıce Accordıng To Şemseddin Sı̇vasî’s Heşt Bihişt And The Characterıstıcs Of Just Rulers

Öz

Justice is one of the most important factors regulating human and social life. Although it is an important concept in all belief systems, especially in Islam, justice is given great importance. The command and recommendation of justice in many verses and hadiths is an indication of this importance. The concept of justice, which is mostly dealt with as a jurisprudence term in Islam, has also been a subject of literary works. In particular, this concept has been emphasized in political books, advice books and mystical texts. Şemseddin Sivasî (d. 1006/1597) is also one of the names that address justice. In the four maqamas of Heşt Bihişt, one of his works of advice and Sufism, two contrasting concepts such as justice and oppression and knowledge and ignorance are included. In the section titled Justice, the definition of justice is emphasized, and it is explained how Allah Almighty delivers the right of every righteous person to its owner based on the name Adl. According to the work, justice is to fully comply with Allah's orders and prohibitions and to avoid behaviors that would prejudice the Sharia. Rulership is a gift of Allah to some special servants for a limited period of time. The person in this position should see rulership as a blessing and try to earn the Hereafter with it. The most effective way to do this is for each ruler to treat his subjects with justice. In this context, three stories are told about Moses, Nûshirevân and Sultan Mahmud. The importance of ruling with justice is emphasized. In the study, after a general evaluation about justice, the characteristics that a just ruler should have will be analyzed by giving examples from the work in question.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Justice , just rulers , Şemseddin Sivasî , Heşt Bihişt , masnavi.

Kaynakça

• AKSOY, Hasan, “Şemseddin Sivasi, Hayatı, Şahsiyyeti, Tarikati, Eserleri̇”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, Sivas 2005, 1-43.
• ALİ ŞİR NEVÂYÎ, Mahbûbu’l-Kulûb, haz. Vahit Türk, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020.
• ÇAĞRICI, Mustafa, “Adâlet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1988, 1/341-343.
• ERGAN, N. Güngör, “Siyasetnamelerimizde Çizilen Devlet Adamı Portresinin Temel Özellikleri”, Bilig 8, 1999, 27-45.
• FARABİ, El-Medinetü’l-Fâzıla, çev. Nafiz Danışman, MEB Yayınları, Ankara 2001.
• İMAM NEVEVÎ, Riyâzü’s-Sâlihîn, haz. M. Emin Özafşar, Bünyamin Erul, 3 Cilt, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2013.
• İNALCIK, Halil, “Adâletnâmeler”, Belgeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993.
• KARA, Mustafa, “Kur’ân’da ‘Adâlet Kavramı ve Güncel Değeri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34, Samsun 2013, 137‐172.
• KAYAOĞLU, İsmet, “İslâmda Adalet Mefhumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyât Fakültesi Dergisi XXVII, Ankara,1985, 201-206.
• NİZAMÜLMÜLK, Siyasetname, haz. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• ÖZAFŞAR, Mehmet Emin (ed.), Hadislerle İslâm: Hadislerin Hadislerle Yorumu, 7 Cilt, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2014.
• ŞEMSEDDİN SİVASÎ, Heşt Bihişt, haz. Âlim Yıldız, Sivas Belediyesi Yayınları, Sivas 2017.
• YILMAZ UÇAR, Aslı, “Osmanlı Siyaset-Yönetim Düşün Geleneği: Daire-i Adalet’in Yönetimi”, Memleket Siyaset Yönetim 17, 2012, 1-33.
• YUSUF HAS HACİB, Kutadgu Bilig, haz. Muzaffer Tunçel, Gençlik Spor Yayınları, Ankara 2019.