Two Representations in the Turkish Tradition of Sira: A Comparison of the Works of Darir and Veysi

Yıl 2025, Sayı: 54, 579 - 612, 29.11.2025

Nesime Beyza Kemikli

Öz

The adoption of Islam by the Turks had a transformative impact on their social, cultural, and intellectual life, fostering the development of a rich scientific and literary heritage. While early Turkish-Islamic texts were heavily influenced by Persian and Arabic sources, the Turks gradually established an independent scholarly tradition in their own language. A significant aspect of this evolution is seen in the emergence of siyer (biographies of the Prophet Muhammad) as a distinct literary genre. Erzurumlu Darîr’s Tercüme-i Siyer-i Nebî is considered the first Turkish translation of a siyer, while Veysî’s Dürretü’t-Tâc fî Sâhibi’l-Mî‘râc is regarded as the first original siyer work composed in Turkish. This study examines the functional and narrative differences between these two foundational texts. Darîr’s work reflects an accessible, oral-based style rooted in the religious experience of the general populace, characterized by straightforward language and a didactic tone. In contrast, Veysî’s composition employs elaborate prose, intertextual references, and a selective narrative approach, reflecting a more elite, literary, and scholarly orientation. These differences are shaped by the distinct political, cultural, and intellectual climates of their respective periods. Through this comparative analysis, the study highlights how translation and original authorship reflect varying modes of cultural production and contribute to the localization and evolution of siyer writing in Turkish-Islamic tradition. Ultimately, both texts serve as critical markers in the historical development of Turkish siyer literature, illustrating the genre’s role in negotiating identity, religious knowledge, and literary expression within the broader framework of Islamic civilization.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Sirah , Translation , Original work , Darîr , Veysî

Etik Beyan

This study was prepared within the scope of the Graduate Thesis Project (LTP) titled “Siyer Writing in the Ottoman Period: The Case of Dürretü’t-Tâc” (Project No: SDK-2024-1958), which was approved for funding by the Scientific Research Projects Commission (BAP) of Bursa Uludağ University.

Destekleyen Kurum

Scientific Research Projects Coordination Unit of Bursa Uludağ University

Proje Numarası

SDK-2024-1958

Türkçe Siyer Geleneğinde İki Temsil: Darîr ve Veysî’nin Eserlerinin Karşılaştırılması

Öz

Türklerin İslamiyeti kabulünün, onların sosyal yapısından kültürel ve sanatsal üretimlerine kadar pek çok alanda belirgin yansımaları olmuştur. Söz konusu etkileşimle birlikte, Türkler İslam düşüncesine kendi bakış açılarını katarak zengin bir ilmî miras oluşturmuşlardır. Başlangıçta ilmî ve edebî metinlerinin ilk nüvelerini Farsça ve Arapça literatürden tevarüsle oluşturmakla birlikte, zamanla anadillerinde ürettikleri telif metinlerle özgün bir ilmî gelenek inşa etmişlerdir. Siyer ilminde çalışmaların meydana gelişi ve müstakil bir literatür alanının oluşması bu bağlantının ürünüdür. Literatürde Erzurumlu Darîr’in Tercüme-i Siyer-i Nebî adlı eseri ilk Türkçe siyer tercümesi, Veysî’nin Dürretü’t-Tâc fî Sâhibi’l-Mî’râc’ı ise ilk telif siyer metni olarak değerlendirilmektedir. Her iki eser de Hz. Muhammed’in hayatını konu edinmekle birlikte, yazıldıkları dönemlerin kültürel ve edebî özelliklerini yansıtmaları sebebiyle kendilerine has hususiyetlere sahiplerdir. Çalışmada, Türk siyer geleneğinde tercüme ile telif eserler arasında nasıl bir işlevsel ve anlatımsal farklılık bulunmaktadır sorusuna cevap aranmaktadır. Bu bağlamda Türkçe siyer literatürünün bu iki önemli eseri, kaynakları, muhtevası, üslubu ve tarihsel bağlamları açısından karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır. Yapılan karşılaştırma neticesinde, tercüme niteliğindeki Darîr’in eserinde sade dil, sözlü kültürün izleri ve halkın dinî tecrübesi ön plandayken; Veysî’nin telif eserinde süslü nesir, kaynaklara atıf ve seçici rivayet kullanımıyla birlikte daha ilmî ve edebî bir yaklaşım sergilendiği görülmüştür. Her iki eser de yazıldıkları dönemin toplumsal ihtiyaçlarını ve kültürel anlayışlarını yansıtmakta, aynı zamanda Türkçe siyer yazım geleneğinin yerlileşme sürecine ışık tutacak nitelikler taşımaktadır. Bu yönüyle çalışma, siyer yazıcılığının tercüme-telif ayrımı çerçevesinde tarihî ve edebî işlevlerine dair bazı tespitler ortaya koymakta ve Türk-İslam kültür tarihinde siyer yazım geleneğinin şekilleniş sürecine ilişkin mütevazı bir katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Siyer , Tercüme , Telif Eser , Darîr , Veysî

Etik Beyan

Bu çalışma, Bursa Uludağ Üniversitesi BAP Komisyonu tarafından desteklenmeye uygun görülen “Osmanlı Dönemi Siyer Yazıcılığı: Dürretü’t-Tâc Örneği” başlıklı (Proje No: SDK-2024-1958) Lisansüstü Tez Projesi (LTP) kapsamında hazırlanmıştır.

Destekleyen Kurum

Bursa Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü (BAP Koordinatörlüğü)

Proje Numarası

SDK-2024-1958

Kaynakça

• AL-İSMAİL, Şhadi, Lugat-i Siyer-i Veysî, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2014.
• ABDUR ROUF, Mohammad, Bengalce Siyer Yazıcılığı ve Hz. Muhammed Tasavvuru, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2022.
• ARGUN, Selim, Harb-i Umûmî Gölgesinde Siyer Telifi, Siyer Yayınları, İstanbul 2020.
• ARPAGUŞ, Hatice K., Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve Kaynakları, M.Ü.İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2015.
• ATÂYÎ, Nev’îzâde, Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik: Nev’îzade Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli (İnceleme - Tenkitli Metin), haz. Suat Donuk, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2017.
• AYAZ, Fatih Yahya, “Memlükler”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti 09: Müslüman Türk Devletleri II, (ed. Muhammet Hanefi Palabıyık, Osman Çetin), Siyer Yayınları, İstanbul 2018.
• BANARLI, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi: Destanlar Devrinden Zamânımıza Kadar, MEB Yayınları, İstanbul 2004.
• BURSALI, Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri II, (ed. Fikri Yavuz, İsmail Özen), Meral Yayınevi, İstanbul 1972.
• ÇELEBİ, Kâtip, Fezleke, 2 Cilt. Ceride-i Havadis Matbaası, İstanbul 1287.
• DARÎR, Mustafa, Kitab-ı Siyer-i Nebi, haz. Mehmet Faruk Gürtunca, Sağlam Kitabevi, İstanbul 1977.
• DEMİR, Özlem, “XVI. Yüzyılda Telif ve Mensur Bir Siyer-i Nebî: Defterdar Ebülfazl Mehmed Efendi’nin Cerîde-i Âsâr ve Harîde-i Ahbâr’ı”. Bitlis İslamiyat Dergisi, 5/2 (2023), 60–75.
• DEMİRCAN, Adnan, Siyer, Beyan Yayınları, İstanbul 2016.
• EGÜZ, Esra, Darîr’in Sîretü’n-Nebî’sindeki Türkçe Manzumeler, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2013.
• EL-SHAMAN, Massad Süveylim Ali, Türk Edebiyatında Siyerler ve İbn Hişâm’ın Siyer’inin Tercümesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara 1982.
• ERKAN, Mustafa, Siretü’n-Nebi Tercümetü’d-Darir: (İnceleme-Metin-Dizinli Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• ERŞAHİN, Seyfettin, “Osmanlı Toplumunun Hz. Muhammed Hakkındaki Bilgi Kaynakları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 18/3 (2005), 335-358.
• GÜLTEKİN, Hasan, “Veysî’nin Sosyal Tenkit İçerikli Kasidesi”, Erdem 64 (2013), 31–48.
• HOCA, Fadıl, Üskübî Divanî: Veysi Üskübi Divanı’nın Tahlili, Balkan Vakfı Yayınları, Edirne 2012.
• İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Siyer-i Celile-i Nebeviyye, haz. İsmail Hakkı Uca, Esra Yayınları, Konya 1996.
• KAPLAN, Yıldıray, Erzurumlu Kadı Mustafa Darîr’in Kitâb-ı Siyer-i Nebî’si, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
• KARAHAN, Leyla, Erzurumlu Mustafa Darir Kıssa-i Yusuf, Yusuf u Züleyha, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1985.
• KAYA, Bayram Ali, “Veysî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2013, 43, 76–77.
• KEMİKLİ, Bilal, Türk İslam Edebiyatı Giriş, Emin Yayınları, Bursa 2019.
• KEMİKLİ, Nesime Beyza, Siyer Yazıcılığında Dönüşüm: Meşrutiyet Dönemi Türkçe Siyer Yazıcılığı, Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul 2021.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, Ercan Matbaası, İstanbul 1960.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1986.
• MİDİLLİ, Muhammet Enes, “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”, İslam Tetkikleri Dergisi, 10/1 (2020), 389–412.
• ÖZ, Şaban, İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, İSAR Vakfı Yayınları, İstanbul 2008.
• ÖZTOPRAK, Nihat, “Türk Edebiyatında Manzum Siyerler”, Uluslararası Mevlid Sempozyumu, (ed. Bilal Kemikli, Osman Çetin), TDV Yayınları, Ankara 2010, 51-70.
• ÖZTÜRK, Nuran, Siyer türü ve Siyer-i Veysi (Dürretü’t-tac fi sireti sahibi’l-mi’rac), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997.
• ÖZTÜRK, Nuran, “Siyer-i Veysî’nin Mi’râç Bölümü: Muhteva Özellikleri”, Dînî, Tarihî ve Edebî Açıdan Küdüs, (Editörler: İbrahim Çelik, Mehmet Dursun Erdem, Özcan Güngör, Necip Fazıl Kurt), Dün Bugün Yarın Yay., İstanbul 2018, 393-418.
• ÖZTÜRK, Nuran, “Veysî’nin Dürretü’t-tâc Adlı Siyeri ve Nüshalarının Tanıtımı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8, Kayseri 1999, 34-43.
• ÖZTÜRK, Nuran, Bilge Karga (Göllü), “Veysî-i Alaşehrî /Veysî-i Üskübî’nin Siyeri’ndeki Farsça Şiirlerin Kaynakları”, 21. Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu ve Karma Türk Sanatları Sergisi, Üsküp-Makedonya: 07-09 Mayıs 2016, 307- 322.
• REFİK, Ahmed, Gazavât-ı Celîle-i Peygamberî, haz. Yaşar Çalışkan, Büyüyen Ay Yayınları 2014.
• ŞEN, Ahmet Tunç, The dream of a 17th century Ottoman intellectual: Veysi and his Habname, Sabancı Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008.
• TEKİNDAĞ, Şehabettin “Berkuk“, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1992, 5, 511-512.
• TERGİP, Ayhan, “Siyer Yazıcılığı ve Türklerin Siyer İlmine Katkıları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi : The Journal of International Social Research, 3/15 (2010), 221–232.
• TOSKA, Zehra, Veysî Divanı: Hayatı, Eserleri ve Edebî Kişiliği, İstanbul Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 1985.
• VEYSÎ, Üveys b. Mehmed Alaşehrî, Hedîyetü'l-Muhlisîn ve Tezkiretü'l-Muhsinîn, Ankara: Milli Kütüphane Yazmalar, 06 Mil Yz A 6013.
• VEYSÎ, Üveys b. Mehmed el-Alaşehrî el-Üskübî, Hülâsa-i Kimyâ-yı Sa‘âdet, Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, BY0000009153.
• VEYSÎ, Üveys b. Mehmed el-Alaşehrî el-Üskübî, Siyer-i Nebi, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Revan Köşkü. 1328.
• VEYSÎ, Üveys b. Mehmed el-Alaşehrî el-Üskübî, Siyer-i Veysî Mekkî ve Medenî, İstanbul: Vezirhan Matbaası, 1286.
• YAVUZ, Kemal, “XIII-XVI. Asır Dil Yadigârlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 27, İstanbul 1983, 9–57.
• YILMAZ, H. Kâmil, Aziz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, Erkam Yayınları, İstanbul 1999.