An Early Ottoman Turkish Translation of Aesop: Isrāʾīlī’s Terceme-i Hümāyūn-nāme

Yıl 2025, Sayı: 54, 637 - 672, 29.11.2025

Şeyma Benli

Öz

Scholars have identified five translations of Aesop’s works into Ottoman Turkish completed prior to the 19th century. This article introduces a newly discovered translation of Aesop’s life and fables and endeavors to situate it within the broader corpus of Aesopian translations in Ottoman Turkish. The translation titled Terceme-i Hümāyūn-nāme was translated by a Romaniote Jew, Isrāʾīlī, into Ottoman Turkish from Hebrew and Greek. The work is noteworthy for including words and suffixes characteristic of Old Anatolian Turkish, in addition to quotations of Turkish couplets from the 15th and early 16th-centuries poets, suggesting a probable date of translation to the latter half of the 16th century. The article further indicates that this work was rewritten in Leṭāyifü’l-Ḥikāyāt (TDK A 306) and then proceeds to explore what transformations Terceme-i Hümāyūn-nāme underwent in its later iteration by comparing the two texts. Accordingly, changes include elaborating on the narrative, excluding certain details, rephrasing the text while preserving or, on certain occasions, altering the meaning, replacing Turkish words with their Arabic or Persian counterparts, simplifying expressions by combining conjunctive sentences, removing certain poems and omitting the sources of others, translating Persian poems into Turkish, altering or correcting poetic meter, and introducing entirely new poems. By showcasing a previously undiscovered translation of Aesop’s fables—produced by a figure not found in Ottoman biographical records—this article sheds light on the techniques employed to rewrite previously translated texts for subsequent generations.

Anahtar Kelimeler

Ottoman translation history , Turkish translations of Aesop , Rewriting , Ottoman prose , Ottoman Romaniote Jews

Ezop’un Osmanlı Türkçesine Erken Bir Çevirisi: İsrâʾîlî’nin Terceme-i Hümâyûn-nâme’si

Öz

Ezop’un 19. yüzyıl öncesinde Osmanlı Türkçesine yapılan ve şimdiye kadar tespit edilen beş çevirisi bulunmaktadır. Bu makale mevcut çalışmalarda zikredilmeyen ve yeni bulunan bir Ezop çevirisini ve mütercimini tanıtmakta, aynı zamanda diğer çeviriler arasında durduğu yeri belirlemeye çalışmaktadır. Terceme-i Hümâyûn-nâme adlı bu çeviri, Romanyot Yahudilerinden olan İsrâ’îlî mahlaslı bir mütercim tarafından İbrani ve Yunan dillerindeki kaynaklara dayanılarak yapılmıştır. Eser, Eski Anadolu Türkçesinde görülen kelime ve eklerin yanı sıra 15 ve 16. yüzyılın ilk yarısında yaşamış şairlerin şiirlerinden yapılan iktibaslarla dikkat çekmektedir. 16. yüzyılın ikinci yarısında yapıldığı düşünülen bu çevirinin uzun 19. yüzyılda istinsah edilen Letâyifü’l-Hikâyât (TDK A 306) adlı eser içinde yeniden yazıldığı tespit edilmiştir. Makalenin ikinci tartışma konusu da Terceme-i Hümâyûn-nâme’nin yeniden yazım sırasında ne kadar dönüştürüldüğü ve nasıl güncellendiği olmuştur. İki eser önce içerik açısından mukayese edilmiş, ardından bazı pasajlar seçilerek kelime, cümle ve şiir iktibasları düzeyinde yapılan tasarruflar tespit ve tasnif edilip örneklendirilmiştir. Buna göre yeniden yazımda anlatımın bazen detaylandırılıp bazen daraltıldığı, anlamın korunarak veya tamamen değiştirilerek yeniden yazıldığı, Türkçe kelimelerin Arapça ve Farsça karşılıklarıyla değiştirildiği, bağlı cümlelerin bileştirilerek basitleştirildiği, bazı şiirlerin ve kaynak bilgilerinin çıkarıldığı, Farsça şiirlerin Türkçeye çevrildiği, şiir vezinlerinde düzeltme ve değiştirme yapıldığı ve yeni şiirlerin eklendiği örnekler tespit edilmiştir. Bu çalışmayla Osmanlı biyografik kaynaklarında bahsi geçmeyen bir mütercim ile Ezop’un Osmanlı Türkçesine erken dönem çevirisi gün yüzüne çıkarılmış ve çeviri metinler üzerinde yapılan yeniden yazımlarda izlenen yollara dair bir örnek sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı tercüme geleneği , Ezop’un Türkçe çevirileri , Yeniden yazım , Osmanlı nesri , Osmanlı Romanyot Yahudileri

Etik Beyan

Makalede bütün akademik etik kurallarına uyulmuştur.

Kaynakça

• ALKAN, Mustafa, Letâyifü’l-Hikâyât [TDK A 306] (İnceleme-Metin-İndeksli Sözlük-Tıpkıbasım), Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2024.
• ALKAN, Mustafa, “Ezop Anlatılarını İçeren Letâyifü’l-Hikâyât’ın Dil ve İmla Özellikleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 13/3, 2024, 868-899.
• ALKAN, Mustafa, “Ezop Anlatılarını İçeren Bir Eser: Letâyifü’l-Hikâyât”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 39, 2024, 482-505.
• ANHEGGER, Robert, “Türk Edebiyatında Ağustosböceği ile Karınca Hikâyesi”, Türkiyat Mecmuası, 9, 1951, 73-94.
• AZAMAT, Nihat, “Abdürrahîm-i Rûmî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, I, 293.
• BALTA, Evangelia, 19. Yüzyıl Osmanlıca ve Karamanlıca Yayınlarda Ezop’un Hayatı ve Masalları, Libra Kitap, İstanbul 2019.
• DONUK, Suat, “Bir Aisopos Hikayeleri Tercümesi: Hâfız İbrahim Edhem Efendi’nin Nevâdirü’l-Emsâl’i”, Littera Turca, 7/3, 2021, 622-639.
• Ezop Alaturka, https://www.ezopalaturka.com (Erişim Tarihi: 30.07.2025).
• Ezop Alaturka, “Nüshaların Tavsifi”, https://www.ezopalaturka.com/nüsha-tanıtımı (Erişim Tarihi: 09.07.2025).
• Ezop Alaturka, “Metinler”, https://www.ezopalaturka.com/metinler (Erişim Tarihi: 25.10.2025).
• GÜLSEVİN, Gürer, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Tür Dil Kurumu, Ankara 1997.
• Güvâhî, Pend-nâme, haz. Mehmet Hengirmen, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1983.
• İsrâ’îlî, Terceme-i Hümâyûn-nâme, Süleymaniye Kütüphanesi, İbn Mirza, 18.
• Kânûnî Sultan Süleyman, Muhibbî Dîvânı, haz. Kemal Yavuz, Orhan Yavuz, Türkiye Yazma Eserler Kurumu, İstanbul 2016, I.
• KARABABAS, Anastasios, In the Footsteps of the Jews of Greece: From Ancient Times to the Present Day, çev. Lina Molokotos-Liderman, Vallentine Mitchell, Chicago 2024.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, çev. Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007, III.
• KAVRUK, Hasan, Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikâyeler, 2. Bs., MEB, Ankara 2016.
• Kemâl Paşa-zâde (Şemse’d-dîn Ahmed bin Süleymân), Yûsuf u Zelîhâ [Süleymaniye, Lala İsmail Efendi 621], haz. Mustafa Demirel, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 2004.
• KILIÇ, Atabey, “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (Metin)”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature, and Historyf of Turkish or Turkic, 2/4, 2007, 516-548.
• Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ, haz. Aysun Sungurhan, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2017.
• KRIVORUCHKO, Julia G. “Judeo-Greek”, Handbook of Jewish Languages, ed. Lily Kahn ve Aaron D. Rubin, Brill, Leiden, Boston 2016, 194-225.
• KURT, Seda, “The Translation of Aesop’s Stories in Letâ’ifü’l-Hikâyât: Correspondences in Aesop Indices and Alternative Reading Recommendations”, Nesir Dergisi, 9, 2025, 345-363.
• KURU, Mehmet, “Ezop Alla Turca: Tanzimat Öncesi Döneme Ait Ezop Tercümelerinin Kültürel Çeviri Bağlamında İncelenmesi”, Nesir Dergisi, 2/1, 2022, 150-170.
• MERAL, Yasin, İbrahim Müteferrika Öncesi İstanbul’da Yahudi Matbuatı (1493-1729), Divan Kitap, İstanbul 2016.
• Muhibbî, Dîvân-ı Muhibbî, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, 05467, 11a. https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TY/nekty05467.pdf (Erişim Tarihi: 28.06.2025).
• SCHOENFELD, Andrew J., “Romaniote and Sephardic Jews in the Ottoman Era”, Journal of Modern Hellenism, 23-24, 2006-2007, 13-43.
• SCHRIJVER, Emile ve Meiboom, Lies, “Annotated Catalogue”, Fables in Jewish Culture: The Jon A. Lindseth Collection, (ed. E. Schrijver ve L. Meiboom), Cornell University Press, New York 2023.
• Seydi Ali Reis, Mir’âtü’l-Memâlik: inceleme-metin-index, haz. Mehmet Kiremit, Türk Dil Kurumu, Ankara 1999.
• Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara 1965-1977, https://sozluk.gov.tr (Erişim Tarihi: 30.07.2025, 17.08.2025).
• TİMURTAŞ, Faruk K., “Şeyhî’nin Hayatı ve Şahsiyeti”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 5, 1953, 92-120.
• UĞUR, Ahmet, The Reign of Sultan Selim I in the Light of the Selim-name Literature, The University of Edinburgh, Edinburgh 1973.
• ÜNLÜ, Osman, “Müellifi Bilinmeyen Bir Hikâye Külliyatı: Menâkıb-ı Hamsîn”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 18, 2017, 503-524.
• ÜSTÜN, Mehmet Cihat, Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Zelîha Mesnevisi (Gramer-Metin-Dizin), Atatürk Üniversitesi, Erzurum 2014.
• YAZAR, Sadık, Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2011.
• YÜKSEL, Süheyla, Türk Edebiyatında Yunan Antikitesi (1860-1908), Asitan Yayıncılık, Sivas 2010.