Zâl Mahmud Paşa’nın Hayatı, Siyasî ve Askerî Faaliyetleri

Yıl 2025, Sayı: 54, 81 - 106, 29.11.2025

Ahmet Önal

Öz

Zâl Mahmud Paşa, Kanunî Sultan Süleyman devrinde Enderûn’da eğitim görmüş ve ilk taşra görevlerine tayin edilmiş, II. Selim zamanında kubbe veziri olmuş, III. Murad dönemi başlarında bu vazifede iken vefat etmiştir. Siyasî ve askerî faaliyetlerinden ziyade, Şehzâde Mustafa’nın katlindeki rolü, II. Selim’in kızı Şâh Sultan ile evliliği ve Eyüp’te vücuda getirdiği hayratıyla tarihte iz bırakan Osmanlı devlet adamlarındandır. Mamafih konuya dair araştırmalarda Mahmud Paşa’nın biyografisi hususunda genel itibariyle Gelibolulu Mustafa Âli’nin verdiği malumat tekrar edilmiş, bu sebeple paşanın tarihî şahsiyeti açıklığa kavuşturulamamıştır. Zâl Mahmud Paşa’nın kariyeri, üstlendiği vazifeler, bu görevlerde iken icra ettiği faaliyetler, vefat tarihi gibi hususlarda eksik ya da hatalı bilgiler verilmiştir.
Bu çalışmada, Zâl Mahmud Paşa’nın resmî hayatı, siyasî ve askerî faaliyetleri, Osmanlı arşiv vesikaları ve dönemin Türk ve Batılı müelliflerinin verdikleri malumat doğrultusunda incelenmiştir. İlk olarak Mahmud Paşa’nın menşeî ve hayatının ilk yıllarına temas edilmiş, ancak yeterli bilgiye ulaşılamadığı için bu hususlar aydınlatılmamıştır. Müteakiben, Zâl Mahmud’un sarayda üstlendiği görevler ele alınmış, silahdarlıktan ikinci kapıcıbaşılığa kadarki kariyeri ortaya konulmuştur. Mahmud Paşa’nın Kanunî devrinde taşra görevleri kapsamında Hersek sancakbeyiliği, Budin, Halep ve Anadolu beylerbeyilikleri kronolijik olarak tespit edilmiş, son görevinde iken II. Selim’in kızı Şâh Sultan’ı ile evliliği el alınmıştır. Son olarak Mahmud Paşa’nın altıncı vezirlikten dördüncü vezirliğe yükselmesine kadarki kariyeri, vefat tarihi meselesi, hayratı ve ailesi incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zâl Mahmud Paşa , Şâh Sultan , Kanunî Sultan Süleyman , Şehzade Mustafa , II. Selim

Etik Beyan

Makalede bütün akademik etik kurallara uyulmuştur.

The Life, Political And Military Activities Of Zâl Mahmud Pasha

Öz

Zal Mahmud Pasha was educated at the Enderun during the reign of Sultan Suleiman the Magnificent, after which he was appointed to his first provincial posts. He became Grand Vizier during the reign of Selim II, dying while holding this position at the beginning of Murad III's reign. Mahmud Pasha is one of the Ottoman statesmen who left their mark on history. This was not so much due to his political and military activities, but rather because of his involvement in the execution of Prince Mustafa, his marriage to Selim II's daughter Shah Sultan, and the charitable works he established in Eyüp. However, research on the subject has generally repeated the information provided by Gelibolulu Mustafa Âli regarding Mahmud Pasha's biography. Consequently, the historical personality of Mahmud Pasha remains unclear. There are gaps and inaccuracies in the available information regarding Zal Mahmud Pasha's career, his duties, his activities while in office and his date of death.
This study examines the official life and political and military activities of Zâl Mahmud Pasha, based on Ottoman archival documents and information from Turkish and Western authors of the period. Mahmud Pasha's origins and early life are briefly mentioned, but these matters remain unclear due to insufficient information. Subsequently, Zâl Mahmud's duties at the palace are discussed, and his career progression from silâhdar to second kapıcıbaşı is outlined. His provincial duties during the reign of Suleiman the Magnificent are identified chronologically, including his governorship of Hersek, Budin, Aleppo and Anatolia. His marriage to Shah Sultan, daughter of Selim II, during his final post is also discussed. Finally, the study examines Mahmud Pasha's career from his sixth vizierate to his fourth, the issue of his date of death, his charitable works and his family.

Anahtar Kelimeler

Zal Mahmud Pasha , Shah Sultan , Sultan Suleiman the Magnificent , Prince Mustafa , Selim II.

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âsâfi Ruus Kalemi Defterleri (A.RSK.d), nr. 1453-A, 1458.
• BOA, Bâb-ı Defterî Büyük Ruznâmçe Kalemi Defterleri (D.BRZ.d), nr. 20617, 20619.
• BOA, Kâmil Kepeci Tasnifi (KK), nr. 211, 216, 218, 219, 231, 246, 1766, 7502.
• II) Kaynak Eserler ve Yayınlanmış Arşiv Vesikaları
• 1557 (H. 963-964) Tarihli Divan-ı Hümâyûn Ruûs Defteri, Metin-Değerlendirme-Dizin, haz. Havva Merve Çıtak, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ 2015.
• 2 Numaralı Mühimme Defteri (963/1555) Değerlendirme-Transkripsiyon (s. 1-102), haz. Tayfun Yeşilbaş, Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• 955-982/1548-1574 Tarihli Osmanlı Beylerbeyi ve Sancakbeyileri Tevcîh Defteri (563 nr.), haz. Pervin Sevinç, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1994.
• Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, haz. Ahmet Akgün, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1988.
• Başvekalet Arşivi Kamil Kepeci Büyük Ruznamçe Kalemi 1766 Numaralı Hazine Defteri, haz. Yücel Erol Çay, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1966.
• Bonifacio Antelmi, Relazione (1576), (Maria Pia Pedani-Fabris, Relazioni di Ambasciatori Veneti al Senato, tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite: 1512-1789, Padova 1996, içinde), s. 193-199.
• Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, haz. Funda Demirtaş, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 2009.
• EMECEN, Feridun M.-İlhan Şahin, “Osmanlı Taşra Teşkilâtının Kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcîh Defteri”, Belgeler, XIX/23 (Ankara 1999), s. 53-122.
• Fethullah Arifi Çelebi’nin Süleymannamesi, Özet Tercüme, haz. Ahmet Faruk Çelik, Konya 2015.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-Ahbâr, 4. Rükün, V, haz. Suat Donuk, İstanbul 2024.
• GERLACH, Stephan, Türkiye Günlüğü (1573-1576), I; Türkiye Günlüğü (1577-1578), II, çev. Türkis Noyan, İstanbul 2006.
• Giacomo Soranzo, Relazione (1576), (Maria Pia Pedani-Fabris, Relazioni di Ambasciatori Veneti al Senato, tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite: 1512-1789, Padova 1996, İçinde), s. 201-223.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Venedik Devlet Arşivindeki Türkçe Belgeler Koleksiyonu ve Bizimle İlgili Diğer Belgeler”, Belgeler, V-VIII/9-12 (1968-1971) s. 1-152.
• Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman, haz. Kayhan Atik, Ankara 2001.
• Matrakçı Nasuh, Târih-i Âl-i Osmân (Osmanlı Tarihi 699-968/1299-1561), haz. Göker İnan, İstanbul 2019.
• Mehmed Zaʻîm, Câmiʻü’t-Tevârîh (202a-327b Giriş-Tenkitli Metin-Sözlük-Dizin), haz. Ayşe Nur Sır, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• Nevʻî-zâde Atâyî, Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, Nev’izâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli, I, haz. Suat Donuk, İstanbul 2017.
• ÖZTÜRK, Nejdet, “Kazasker Vusulî Mehmed Çelebi ve Selim-nâme’si”, Türk Dünyası Araştırmaları, 50 (Ekim 1987), s. 9-108.
• Peçevî Tarihi (150b-184a Metin, Edisyon Kritik, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü), haz. Aysel Yılmaz, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, İstanbul 2005.
• PETRİTSCH, Ernst Dieter, Regesten der osmanischen Dokumente im Österreichischen Staatsarchiv, I (1480–1574) (Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchivs, Ergänzungsband, 10/1), Viyana 1991.
• Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595), I, haz. Mehmet İpşirli, Ankara 1999.
• Seyyid Lokmân, Zübdetü’t-tevârîh (Osmanlı Tarihi, 1299-1595), haz. İbrahim Pazan, İstanbul 2022.
• Seyyid Lokmân, Hünernâme, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (=TSMK), Hazine, nr. 1524.
• Tevki’î Mehmed Paşa’ya Göre Osmanlı Tarihi, haz. Zafer Karakuş, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 1992.
• Venedik Elçilik Raporlarına Göre Kanunî ve Şehzade Mustafa, çev. Pınar Gökpar-Elettra Ercolino, İstanbul 2012.
• III) Araştırma Eserleri
• AFYONCU, Erhan, “Şemsi Ahmed Paşa”, DİA, XVIII, 527-529.
• AFYONCU, Erhan, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Beylerbeyileri I: Temerrüd Ali Paşa”, Belleten, LXV/244 (Ankara 2001), s. 1007-1042.
• ARMAĞAN, Mustafa, “Zal Mahmud Paşa (1530-1580)”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler, VI, İstanbul 2003, s. 162-165.
• ARPAT, Atilla, “Zal Mahmud Paşa Türbesi’nde Mimar Sinan, Hz. Muhammed ve Hz. İsa”, Türk Dünyası Araştırmaları, 150 (Haziran 2004), s. 103-106.
• AYDIN, Bilgin-Rıfat Günalan, “Ruus Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Osmanlı Eyalet Teşkilatı ve Gelişimi”, Osmanlı Araştırmaları, 38 (2011), s. 27-160.
• BOSTAN, İdris, “Pertev Paşa”, DİA, XXXIV, 235-236.
• BOSTAN, İdris, “Piyâle Paşa”, DİA, XXXIV, 296-297.
• EMECEN, Feridun M., İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları, II, İstanbul 2016.
• EMECEN, Feridun M., Kanuni Sultan Süleyman ve Zamanı, Ankara 2022.
• EMECEN, Feridun, “Semiz Ahmed Paşa”, DİA, XXXVI, 494-495.
• EYİCE, Semavi, “Eyüp’de Zal Mahmud Paşa Camii”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler, V, İstanbul 2002, s. 12-21.
• FERUS, Andreas, Die Reise des kaiserlichen Gesandten David Ungnad nach Konstantinopel im Jahre 1572, Universität Wien, Magisterarbeit, Wien 2007.
• GÜLER, Mustafa, “Şah Sultan ile Zal Mahmut Paşa Vakfiyesi”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler, V, İstanbul 2002, s. 210-217.
• GÜLER, Semra, Şehzade Mustafa’nın Hayatı ve Türbesi (1515-1553), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2011.
• KAHRAMAN, Betül, “Vafiyesi Işığında Şah Sultan ve Zal Mahmud Paşa Külliyesi”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019), s. 151-194.
• KAHRAMAN, Betül, Vakfiyesi Işığında Şah Sultan ve Zal Mahmud Paşa Külliyesi: Camii, Medrese, Türbe ve Çeşmesi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• KILIÇ, Orhan, “Budin ve Tımışvar Eyaletlerinin Paşaları: Karşılaştırmalı Bir Analiz”, OTAM, 46 (Güz 2019), s. 191-229.
• ORMAN, İsmail, “Zal Mahmud Paşa Külliyesi”, DİA, XLIV, 109-111.
• ÖNAL, Ahmet, Kanunî’nin Son Seferi (Sigetvar 1566), İstanbul 2019.
• ÖNAL, Ahmet, Koca Sinan Paşa’nın Hayatı ve Siyasî Faaliyetleri (1520-1596), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2021.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Kapıcı”, DİA, XXIV, 345-347.
• ÖZERGİN, M. Kemal, Kanunî Sultan Süleyman Han Çağına Âit Tarih Kayıtları, Erzurum 1971.
• SÖNMEZ, Zeki, “Eyüp Zal Mahmut Paşa Külliyesi’nin Tarihlendirme Sorunu ve Sinan’ın Mimarlığındaki Yeri”, 1. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliğler, ed. İsmail Demirci, İstanbul 1997, s. 90-98.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla, Yahya Beğ’in Şehzâde Mustafa Mersiyesi yahut Kanunî Hicviyesi, haz., İstanbul 1998.
• TURAN, Şerafettin, “Mustafa Çelebi”, DİA, XXXI, 290-292.
• TURAN, Şerafettin, Kanuni Sultan Süleyman Dönemi Taht Kavgaları, İstanbul 2011.
• ULUÇAY, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 2001.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988.
• ZİNKEİSEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, III, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul 2011.