ZİLE'DEKİ ÇEŞME YAPILARININ GÜNÜMÜZ AÇISINDAN GENEL BİR DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 531 - 554, 01.04.2022

Uğur Demirbağ

Öz

Hayatımızın vazgeçilmez kaynaklarından biri su olmuştur. Yaşamımızın devamlılığı ve sürekliliği için suya her zaman ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sebepten dolayı tarih boyunca toplumlar genellikle su kenarlarında nehirlerde, ırmaklarda ve çaylarda toplanmışlardır. Zamanla toplumlar ihtiyaçların farklılaşması ile birlikte farklı yapılar inşa etmeye başlamıştır. Bu sebepten dolayı bu yapılardan biri çeşme olmuştur. Sözlüklerde genel olarak boşluk açıklık ve bu boşluktan dökülen su anlamına gelmekle birlikte çeşme sözcüğünün Anadolu’da ne zamandan beri kullanıldığı tam olarak bilinmemektedir (Durman, 2014: 14). Çeşme kelimesinin sözcük anlamı Farsçadan göz anlamına gelen “çeşm” kelimesinden geldiği kabul edilir (Eyice, 1993: 227). 1200 ve 1300 yıllarında ise çeşme sözcüğüne karşılık olarak Arapça göz anlamına gelen “ayn” ve “sikaye” adları kullanılmıştır. Tarihte birçok dönemde çeşme yapımına önem verilmiştir (Ödekan, 1997: 396). Selçuklular ve Beylikler döneminde çeşme çok az bilinse de, Osmanlılar döneminde daha çok ön plana çıkmıştır. Tokat’ın Zile ilçesi çeşme mimarisi açısından oldukça zengin bir kenttir. Çalışmada günümüzde mevcut yedi çeşmenin mimari ve bezeme özelliklerinin analizi yapılmaya çalışılmıştır. Çeşme yapıları genellikle geleneksel kent dokusunun olduğu yoğunluk göstermektedir. Bu çeşmeler, Elbaşoğlu Çeşmesi, Kavaklı Cami Çeşmesi, Kepir Pınarı, Bedesten Cami Çeşmesi, Binbaşıoğlu Çeşmesi, Çaypınar Çeşmesi, Şeyhoğlu Cami Çeşmesidir. Bununla birlikte kentte günümüze gelmeyen yalnız kaynaklarda geçen iki çeşme yapısı üzerinde durulmuştur. Bu çeşmeler ise Musalla ve Kömürcü Çeşmesidir.

Anahtar Kelimeler

Zile, Çeşme, Mimari, Bezeme, Teknik

A GENERAL EVALUATION OF THE CESME BUILDINGS IN ZİLE WİTH RESPECT TO TODAY

Öz

Water has been one of the indispensable resources of our lives. Water is always needed for the continuity and of our con.. lives. For this reason, societies have generally gathered in rivers, rivers and streams throughout history. In time, societies started to build different structures with the differentiation of needs. For this reason, one of these structures has been a fountain. It is not known exactly when the word cesme has been used in Anatolia, although it generally means a hole like an eye and water flowing through this hole in dictionaries. The literal meaning of the word fountain is accepted to come from the Persian word “fountain” which means eye. XIII. and XVI. In the centuries, instead of the word fountain, the names “ayn” and “sikaye” were used, which mean eye in Arabic. In many periods in history, the construction of fountains has been given importance. Although the fountain was little known during the Seljuks and Principalities, it came to the fore during the Ottoman period. Zile district of Tokat is a much wealthy town with regard to fountain architecture. In this study, it has been tried to analyze the architectural and ornamental features of the seven fountains available today. Fountain structures usually show the density of the traditional urban fabric. These fountains are Elbasoglu Fountain, Kavaklı Mosque Fountain, Kepir Spring, Bedesten Mosque Fountain, Binbasıoglu Fountain, Caypınar Fountain, Seyhoglu Mosque Fountain. In addition, two fountain structures in the city which have not survived to the present day are mentioned only in the sources. These fountains are Musalla and Kömürcü Fountain.

Anahtar Kelimeler

Zile, Fountain, Architectural, Decoration, Technical

Kaynakça

• Akdoğan, A I. (2013). Balıkesir Çeşmeleri, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Altındal, B., (2011). Zela’dan Zile’ye Tarihi Yolculuk, Bayrak Yayımcılık, İstanbul.
• Aslanapa, O., (1986). Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Arık, O. (1971). “Anadolu’daki Mimari Tezyinatımızdaki Arkaik Karakter”, Önasya Mecmuası, 6 (72): 11-12.
• Arseven, C E. (1954). Türk Sanatı Tarihi, İstanbul.
• Atak, E. (2012). Tokat’taki Osmanlı Çeşmelerinden Örnekler, Tokat Sempozyumu, Bildiriler, II. Cilt.
• Barışta, Ö. (2002). Başkent İstanbul’dan Örnekleriyle Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Çeşmeleri”, Türkler Ansiklopedisi,C.12.
• Bektaş, C. (2003). Su İnsan, Literatür Yayınları, İstanbul.
• Cezar, M. (1985). “Türk Şehirciliğinde Çeşmeler”, Tarihi İstanbul Çeşmeleri I, İstanbul.
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Denktaş, M. (2002). Anadolu Türk Mimarisine Çeşmeler, Türkler Ansiklopedisi, C VII, 872-877.
• Durman, A. (2014). Uşak Çeşmeleri, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Erçağ, B. (1987). “İstanbul Su Mimarisinde Yapı ve İşlevleriyle Çeşmeler”, İlgi Dergisi, 49: 4.
• Ertuğrul, Ö. (1989). İstanbul’da Su Devri Mimarisi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Eyice, S. (1993). “Çeşme”, TDV İslam Ansiklopedisi, C VIII, 277.
• Kanlıçay, S. S. (2010). Barok – Rokoko Yorumlu 18.Yüzyıl İstanbul Çeşmelerinde Kompozisyon, Motif ve Terimler (1740-1797), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karademir, F, Ö. Osmanlı Dönemi’nde İzmit’te Yaşamış Gayrimüslimlere Ait Çeşme Yapıları, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Koçyiğit, F. (2014). Lale Devri Çeşmelerinin Karakteristik Özellikleri, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yayınları, 4(16): 291-326.
• Koçyiğit, F. (2018). Bir Güç Temsili Olarak Tanzimat Dönemi Çeşmeleri, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 5(12): 81-106.
• Koçyiğit, F. (2019). Osmanlı Mimarisinde Meydan Çeşmeleri, Akdeniz Sanat Dergisi, 13: 339.
• Ödekan, A. (1992). “Kent içi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme”, Semavi Eyice Armağanı, İstanbul Yazıları, İstanbul.
• Ödekan, A. (1997). “Çeşme”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. I, 396-397.
• Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Su Yapıları, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Ankara.
• Önge, Y. (1991). “Fıskiyeli Türk Çeşmeleri”, Vakıflar Dergisi, 22: 99-101.
• Özkarcı, M., (2001). Niğde’de Türk Mimarisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Pilehvarian, N. K. (2002). “Osmanlı Çeşme Mimarisi”, Türkler, 12: 511.
• Şehsuvaroğlu, B, N. (1957). Anadolu Kaplıcaları ve Selçuklular, İsmail Akgün Matbaası Yayını, İstanbul.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2005). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
• Turani, A. (2015)., “Nimfeum”, Sanat Terimleri Sözlüğü, 16. Baskı, Remzi Kitabevi Yayını, İstanbul.
• Uludağ, K. (1994). Seramik Sanatında Çeşme ve Su Oyunları, Basılmamış Sanatta Yeterlilik Tezi, Eskişehir.
• Verim, Y. (2019). Kütahya Çeşmeleri, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sakarya.
• URL-1. https://www.google.com/searchq=sivas Erişim Tarihi: 18.09.21
• URL-2. https://www.afyonkulturturizm.gov.tr Erişim Tarihi: 20.09.21
• URL-3. www.google.com/maps/place/Zile Erişim Tarihi: 22.09.21
• URL-4. parselsorgu.tkgm.gov.tr Erişim Tarihi: 25.09.21
• URL-5. https://earth.google.com/web/search/Zincirlia Erişim Tarihi: 20.10.21
• URL-6. https://www.google.com/maps/search/kepir+zile Erişim Tarihi: 25.10.21