BİTLİS’TE AZ BİLİNEN BİR ANITSAL MİMARİ ÖRNEĞİ: YUMURTATEPE (PAPŞİN) KİLİSESİ

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 4, 1010 - 1025, 07.09.2022

Hazal Ceylan Öztürker Demir

Öz

Bitlis, tarihsel süreç içerisinde coğrafi konumundan kaynaklı olarak stratejik öneme sahip bir kent olma özelliğini korumuş ve kesintisiz bir yerleşime sahne olmuş önemli bir coğrafyayı işaret etmektedir. Ortaçağ Anadolu’sunda Bitlis’in kozmopolit yapısı kentin tüm gelişim evrelerine sirayet etmiş ve bunun mirası olarak farklı kültürlere ait pek çok mimarlık eseri günümüze ulaşmıştır. Etnik ve dini inanışların farklılığı kültürel bir dinamik haline gelmiş ve şehrin sayısız mimarlık eserine sahip olmasını imkân vermiştir. Birlikte yaşamanın anısı olan somut kültür eserleri, çağları aşmış hatta toplumsal hafızanın önüne geçmiş ve günümüzde kentin adeta açık hava müzesi gibi önemli bir tarihi kent olmasına şahitlik eden tarihi vesikalar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bitlis tarihi kent dokusu içerisinde önemli bir yeri olan ve sayıları azımsanmayacak kadar fazla olan kiliseler ile ilgili neredeyse yok denecek kadar az araştırma yapılmıştır. Bu makalede, ilgili bilimsel boşluğun doldurulması amaçlanarak, Bitlis’te yer alan Ortaçağ dönemi kiliseleri arasında seçilen Bitlis-Yumurtatepe(Papşin) kilisesi çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır.
Bu makalede Bitlis-Yumurtatepe(Papşin) kilisenin, sanat tarihi disiplini içerisinde bilimsel metodolojiye bağlı kalınarak ayrıntılı mimari tanımlamasının yapılması, kronolojik çözümlemesinin yapılması, benzer ve farklı özellikleri ortaya konularak, Bitlis kültür varlıkları içerisinde olan kilisenin literatüre kazandırılarak tanıtılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, Bitlis, Papşin, Kilise, Kültürel Miras.

A LESS-KNOWN EXAMPLE OF MONUMENTAL ARCHITECTURE IN BITLIS: YUMURTATEPE (PAPŞİN) CHURCH

Öz

Bitlis, due to its geographical location in the historical process, has preserved its feature of being a city of strategic importance and points to an important geography that has witnessed an uninterrupted settlement. The cosmopolitan structure of Bitlis in Medieval Anatolia has spread to all the development stages of the city and many architectural works belonging to different cultures have survived to the present day as a legacy of this. The diversity of ethnic and religious beliefs has become a cultural dynamic and has allowed the city to have numerous architectural works. Tangible cultural artifacts, which are the memories of living together, appear as historical documents that have transcended the ages and even surpassed the social memory, witnessing that the city is an important historical city, almost like an open-air museum. Almost no research has been done on the churches, which have an important place in the historical urban fabric of Bitlis and their number is too high to be underestimated. In this article, the Bitlis-Yumurtatepe (Papşin) church, which was chosen among the medieval churches in Bitlis, with the aim of filling the relevant scientific gap, is the subject of our study.
In this article, it is aimed to make a detailed architectural description of the Bitlis-Yumurtatepe (Papşin) church in the discipline of art history by adhering to the scientific methodology, to make its chronological analysis, to reveal its similar and different features, and to introduce the church, which is in the cultural assets of Bitlis, to the literature.

Anahtar Kelimeler

Medieval, Bitlis, Papşin, Church, Cultural Architect.

Kaynakça

• Ahunbay, M. (1997). Ermeni mimarlığı ve sanatı. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi C.1 (s. 537-542) içinde. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi.
• Akot, B. (2020). Bitlis Tarihinde İz Bırakan Bazı Mutasavvıflar. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1) 58-66.
• Arınç, K. (2007). Tarihî ve Siyasî Coğrafya Perspektifiyle Bitlis, Ahlat ve Tatvan Şehirlerinin Kuruluş ve Gelişmeleri. I. Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri. Edit. Mehmet BİLE, Veysel GÜRHAN, Ercan GÜMÜŞ. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Bindal, D. D. ve Köse, İ. (2019). Bitlis Garmrag Surp Nşan Kilisesi Koruma Sorunları. 05.02.2022 tarihinde https://www.academia.edu/41671596/B%C4%B0TL%C4%B0S_GARMRAG_SURP_N%C5%9EAN_K%C4%B0L%C4%B0SES%C4%B0_KORUMA_SORUNLARI adresinden alınmıştır.
• Bitlis İl Yıllığı, (1973). Bitlis: Bitlis Matbaası.
• Bozoğlu Bay, İ. (2019). Kars ve Van Kiliselerinin cephe düzenlemeleri (10-13. YY). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Denizli.
• Ertaş, K. (2017). 19. Yüzyilda Bitlis’te Ermeniler Ve Toplumsal Hayattaki Konumlari. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 16(60), 217-233.
• Harman, M. (2013). Tunceli’de Yer Alan Tarihi Öneme Sahip Dini Yapılar. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 29-55.
• Sağır, G. (2014). Kars’ta Bir Ortaçağ Ermeni Kilisesi: Taylar Kilisesi. Turkish Studies - International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 929-940.
• Thierry, J. M., Donabédian, P., & Thierry, N. (1989). Armenian art. New York: HN Abrams.
• İnbaşı, M. ve Demirtaş, M. (2019). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Işık, E. Ve Özlük, M.H. (2013). Ahlat İlçesinde Bulunan Yığma Yapı Stoğunun Sokak Tarama Yöntemi İle Değerlendirilmesi. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu (25-27 Eylül 2013), Ahlat-Bitlis.
• Keleş, E. (2013). Bitlis Emirliği’nin Kuruluşu ve Ahlat. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu (25-27 Eylül 2013), Ahlat-Bitlis.
• Kevorkian, R. H. ve Pabaudjian P. B. (2012). 1915 öncesinde Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler. İstanbul: Aras Yayınları.
• Maranci, C. (2016). Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş’un Sanat ve Mimarisi.Edit.R.G. Hovannısıan, Bitlis ve Muş kitabı içinde (123-148). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Mangaltepe, İ. (2007). XIX. Yüzyıl Seyahatnamelerinde Bitlis. II. Van Gölü Havzası Sempozyumu, Ankara: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları (1.Bsk.).
• Oğuzoğlu, Y. (2019). Osmanlı Devleti’nin Kurduğu Düzen Sayesinde Bitlis ve Çevresinin Dış Dünyaya Açılması (XVI. Yüzyıl). Edit. Prof. Dr. Mehmet İnan Başı, Prof. Dr. Mehmet Demirtaş, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (II. Cilt) İçinde, Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Uluçam, A. (1991), Ortaçağ ve Sonrası Van Gölü Çevresi Mimarlığı II, 294, Bitlis.
• Öztürk, Ş. ve Belli, V.E. (2013). Tarihi Bitlis Çeşmeleri. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu (25-27 Eylül 2013), Ahlat-Bitlis. Pektaş, K. (2001). Bitlis Tarihı̂ Mezarlıkları ve Mezar Taşları. TC Kültür Bakanlığı.Ankara
• Pournaderi, A., Izadi, M. S., Ghalehnoee, M. ve Pournaderi, H. (2020). Understanding the Morphological Evolution of Armenian Churches in New Julfa and its Interaction with the Architecture of Isfahan. Bagh-e Nazar, 16(79), 15-30.
• Sari, M. (2019). Van Gevaş – Bitlis Hizan İlçelerinde bulunan Gargar Karkar Bölgesi Kiliseleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Sayan, Y., ve Öztürk, Ş. (2001). Bitlis evleri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, (Vol. 356), Ankara.
• Sökmen, S. (2007). Bitlis El Sanatları. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Şen, K. (2018). Bitlis Ulu Camii ve Bitlis Kalesine ait İki Önemli Kitabe. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5(10), 147-156.
• Şen, M. (2009). Van Gölü Havzası Hristiyan Dini Mimarisinde Taç Kapı Formları, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Tuncel, M. (1992). Bitlis. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, VI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 225-228.
• Tuncel, M. (1996). Bitlis Şehri (Tarihi coğrafya açısından yaklaşım). Coğrafya Araştırmaları, (4). 101-110.
• Yaşa, R. (1990). Bitlis’te Türk İskanı (XII. – XIII. Yüzyıl). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
• Yılmaz, Ö. (2019). Bitlis Tatvan’daki Hıristiyan Dini Mimarisi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.