Kültürel Mirasın Uzamsal Boyutunda Göbeklitepe’nin Ruhu

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 179 - 195, 19.12.2023

Hatice Güçlü Nergiz Fidel Toker Meryem Akoğlan Kozak

Öz

Günümüzde tarihi ve kültürel keşif alanları, turistik mekânlara ve destinasyonlara dönüşmüştür. Genius loci/ yerin ruhu kavramı, mekânın benzersizliğini, yerin farklılığını vurgulayarak o yerin özünü/ ruhunu betimler. Bu çalışmanın amacı, turizme açık tarihi ve kültürel alanlarda yerin ruhu olgusunu, toplumun kültürel mirası ve sosyal hafızasını oluşturan somut ve somut olmayan unsurlardan yola çıkarak belirlemektir. Çalışmanın teorik altyapısı, Norberg-Schulz’un yer teorileriyle yerin ruhu kavramı ile Jiang ve Lin’in yerin ruhunun algılanmasına yönelik geliştirdiği kavramsal modele dayanmaktadır. Nitel araştırma yöntemine göre tasarlanan çalışmada bulgular, yazılı ve görsel kaynakların karşılaştırmalı bir değerlendirmesinden elde edilmiştir. Çalışmada bu doğrultuda, tarihin ve insanlığın sıfır noktası olan Göbeklitepe örneği ele alınmıştır. Araştırma sonucunda, Göbeklitepe’nin ruhunu betimleyen fiziki atmosfer, arkeolojik kültür ve ruhani mekân ögeleri tanımlanmıştır. Arkeolojik buluntuların ve fiziki yapının insanda yarattığı hisle yere bir kimlik tanımladığı, Göbeklitepe’nin de böylelikle karakter kazandığı sonucuna varılmıştır. Yerin ruhu teorisine dayanan bu tanımlayıcı araştırmada uyarlanan model, turizmin geliştiği diğer tarihi ve kültürel alanlarda da yerin ruhunu belirlemede kullanılabilecek bir model önerisi niteliğindedir. En belirgin örnekler seçilmişse de mekâna özgü tüm arkeolojik ve fiziki özelliklerle manevi izlerin kapsama alınamamış olması bir sınırlılıktır.

Anahtar Kelimeler

Kültürel Miras, Yerin Ruhu, Göbeklitepe, Toplumsal Bellek

Etik Beyan

Bu araştırma etik kurul kararı gerektirmeyen araştırmalar arasında yer almaktadır.

Kaynakça

• Akıl, A. (2013). Kızılkuyu Yaban Hayatı Geliştirme Sahası (Şanlıurfa) Florası, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Harran.
• Albayrak, Y. (2000). Antik Dönemde Edessa, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ben Hadj Salem, M. & Chtara, C. (2018). Le Paysage Sonore Comme Révélateur de l’Esprit du Lieu: Une Sécrétion Latente, Vertigo, 18(3), 1-28.
• Benedict, P. (1980). Güneydoğu Anadolu Yüzey Araştırması (Levha 1-23). H. Çambel & R. J. Braidwood (Ed.), Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları İstanbul ve Chicago Üniversiteleri Karma Projesi İçinde (ss. 107-149), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2589.
• Berkant, E. B. (2020). Genetik ve Arkeolojik Araştırmalar Işığında Üst Paleolitik Çağ'da Arkaik Altay Halklarının Doğu Sibirya’dan Göçleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Borkowski, K., Seweryn, R. & Grabińska, E. (2017, 22-23 February). The Significance of Genius Loci in Tourism (On the Example of Krakow in The Years 2012-2016), Paper presented at the 12th International Conference: Topical Issues of Tourism. Tourism As A Crossroads of Knowledge“ Peer-reviewed Conference Proceedings of the International Conference City of Jihlava (Czech Republic).
• Bingöl, E. (2021). Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Dönem Dikilitaş Geleneği: Bağlamsal Yaklaşımla Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme, Anadolu Araştırmaları, 25, 27–59.
• Casey, E. S. (1998). The Fate of Place: A Philosophical History, University of California Press, California.
• Christou, P. A., Farmaki, A., Saveriades, A., & Spanou, E. (2019). The “Genius Loci” of Places that Experience Intense Tourism Development, Tourism Management Perspectives, 30, 19-32.
• Clare, L., Kinzel, M., Sönmez, D. & Uludağ, C. (2019). Göbekli Tepe: UNESCO Dünya Miras Alanı ve Değişen Yaklaşımlar, (S. Yelözer, Çev.), Mimarlık Dergisi, 405, 14-19.
• Çobaner, B. (2022). Arkeolojik Alanların Korunması ve Sunumunda Mimari Yaklaşımlar: Çağdaş Yapının Geçmişle Diyaloğu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa.
• Çoruhlu‚ Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Kürkçüoğlu, C., Notroff, J. & Schmidt, K. (2012). Önce Kutsal Alanlar, Sonra Şehirler Kuruldu, Aktüel Arkeoloji, 27 (Mayıs- Haziran), 53-68.
• Dokumacı, M. (2020). Renklerin İnsan Yaşamındaki Etkileri ve Renklerin Tarih Boyunca Yolculuğu, Takvimi Vekayi, 8(2), 120-131.
• Efe, R. (2002). Coğrafya’da Beş Temel Kavram ve Bunların Öğretim Metot ve Teknikleri, Marmara Coğrafya Dergisi, 5, 27-42.
• Erdoğan, H. A. (2019). Konya’daki Arkeolojik Kültür Varlıklarının Turizme Kazandırılması. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Erinç, S. (1980). Kültürel Güneydoğu Anadolu. H. Çambel & R. J. Braidwood (Ed.), Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları İstanbul ve Chicago Üniversiteleri Karma Projesi içinde (ss. 65-82), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2589, İstanbul.
• Fadamiro, J.A. & Adedeji, J.A. (2016). Cultural Landscapes of the Yoruba of South-Western Nigeria Demystified as Solidified Time in Space, Space Cult. 19, 15–30.
• Gezgin, D. (2020, 2 Haziran). Yeniden Hayat. Aktüel Arkeoloji. Erişim Adresi: https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/bir-mitos/yeniden-hayat, Erişim Tarihi: 05.11.2022.
• Gezgin, İ. (2012). Fallusun Arkeolojisi: Doğal Olanın Kültüre, Kültürün İktidara Dönüşümü, Sel Yayıncılık, İstanbul. Gökkadar, T. (2022). Göbeklitepe hakkında telefon görüşmesi. 15 Kasım 2022.
• Günay, E. (2018, 14 Mayıs). Dilek ağacının altında dünyanın en eski tapınağı. Hürriyet, Erişim Adresi: Dilek ağacının altında dünyanın en eski tapınağı | Ertuğrul GÜNAY Köşe Yazısı - Hürriyet Haberler (hurriyet.com.tr), Erişim Tarihi: 14.01.2022.
• Güneri, A. S. (2018). Türk-Altay Kuramı: Arkeolojik Belgeler Işığında Kuzey Asya’da Türklerin Erken Kültür Tarihi, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• Güneri, A. S. Avcı, A. & Bayburt, A. Z. (2022a). Dokuz Eylül Üniversitesi Adına Yapılan 2019-2021 Sibirya Araştırmalarına Ait Sonuçlar, Arkeoloji ve Sanat, 169 (Ocak-Nisan), 77-104.
• Güneri, A. S., Avcı, A. & Bayburt, A. Z. (2022b). İpek Yolu Üzerinden Yakın Doğu’ya Sibirya’lı Üst Paleolitik Çağ Göçleri, BRIQ Kuşak ve Yol Girişimi Dergisi, 3(4), 62-74.
• Horata, O. (2017). Türk Dünyası’nın Kültürel Ufukları: Tarihsel Bağlam İçinde Genel Bir Değerlendirme, Bilig, 82(Yaz), 117- 131.
• ICOMOS (2022). Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi Türkiye Milli Komitesi Hakkında. Erişim Adresi: https://www.icomos.org.tr/?Sayfa=Icomos&dil=tr, Erişim Tarihi: 03.10.2022.
• Işıltan, F. (1960). Urfa Bölgesi Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul.
• İrim, B. (2022). Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme Ait Harbetsuvan Tepesi Çakmaktaşı Yontmataş Alet Endüstrisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Iğdır Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Iğdır.
• Jiang, Z. & Lin, D. (2022). Genius Loci of Ancient Village from the Perspective of Tourists Experience: Scale Development and Validation, International Journal of Environment Research and Public Health, 19, 1- 18.
• Karasar, N. (1994). Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler, 6. Basım. 3A Araştırma Eğitim Danışmanlık Ltd., Ankara.
• Kervankıran, İ., Kurnaz, Z. & Başçı, İ. (2021). Bir Yer Olarak Göbekli Tepe’nin Ötekileş(Tiril)En Son Sakinleri”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 24(3): 29-63.
• Keskinsu, G. & Özşahin, M. (2022). Tatar, Başkurt, Çuvaş Destanlarında Hayvanlar ve İşlevleri, Folklor Akademi Dergisi, 5(3), 931-946.
• Keskin, Y. & Tanaç Zeren, M. (2018). Arkeolojik Alanlarda Bir Sunum Yöntemi Olarak “Arkeoparklar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Mimarlık Bilimleri ve Uygulamaları Dergisi (MBUD), 3(2), 110-124.
• Konaş, D. (2020, 27 Nisan). Tilki hakkında bilmeniz gerekenler. Tek Başına da Olur. Erişim Adresi: https://www.tekbasinadaolur.com/tilki-hakkinda-bilmeniz-gerekenler/, Erişim Tarihi: 25.12. 2022.
• Kozak, M. (2014). Bilimsel Araştırma: Tasarım, Yazım ve Yayım Teknikleri, Detay Yayıncılık, Ankara.
• Köksal Schmidt, Ç. (2017, 14 Ağustos). Göbeklitepe’nin üç taşı, üç rengi. Erişim Adresi: https://urfahizmet.com/gobeklitepenin-uc-tasi-uc-rengi.html, Erişim Tarihi: 6.10.2022.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı (2022). Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi. (1983). 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız uygun bulunan bu Sözleşme, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanarak, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır. Erişim Adresi: https://teftis.ktb.gov.tr/TR-263665/dunya-kulturel-ve-dogal-mirasin-korunmasi-sozlesmesi.html Erişim Tarihi: 25.12.2022.
• Lianto, F., Priyomarsono, N. W., Nuramin, L., & Wiratno, B. (2021). Ensuring Genius Loci based on Spatial Experiences of Three Resorts in Ubud, Bali, Indonesia, ISVS e-journal, 8(1), 47-63.
• MacLeod, N. (2021). ‘A Faint whiff of Cigar’: the Literary Tourist’s Experience of Visiting Writers’ Homes, Current Issues in Tourism, 24 (9), 1211-1226.
• Mahendarto, T. (2018). Indonesia’s Construction Ripple Phenomenon: How it Affects Yogyakarta’s Genius Loci. In 6th Annual International Conference on Architecture and Civil Engineering (ACE 2018). Singapore.
• Mezkit Saban, G. (2020). Türk Kültüründeki İlahi Varlık Kurt Ana ve Kurt Ata’nın Anadolu Geleneklerindeki Doğum Pratiklerine Etkisi Üzerine Bazı Tespitler, Kesit Akademi Dergisi, 6 (24): 232-240.
• Norberg-Schulz, C. (1979). Genius Loci– Towards A Phenomenology of Architecture, Rizzoli, New York.
• Notroff, J., Dietrich, O., Peters, J., Pöllath, N. & Köksal-Schmidt, Ç. (2015). Uygarlığın Doğuşunda Neolitik Şölenlerin İzleri: Göbeklitepe: Dünyanın En Eski Tapınım Alanı ve Besin Üretiminin Başlangıcı, Aktüel Arkeoloji, 28-41.
• Ölçer Özünel, E. (2013). Yeni Miras’lar ve Uluslararası Sözleşmelerde Sürdürülebilir Kalkınma Stratejileri, Millî Folklor, 100(Kış), 14-30.
• Özalp, H. (2016). İnsanlığın En Eski Tapınağı Göbeklitepe Teolojik Olarak Bize Ne Söyler?, Bilimname, XXX(1), 59-74.
• Raimondo, S., Rea, L., & Wang, Y. S. (2022). Taijiquan, Genius Loci and tourism: A Participant Observation about Chenjiagou, Revista de Artes Marciales Asiaticas, 17(1), 50-72.
• Sak, R., Şahin Sak, İ. T., Öneren Şendil, Ç. & Nas, E. (2021). Bir Araştırma Yöntemi Olarak Doküman Analizi, Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi, 4(1), 227-256. http://doi.org/10.33400/kuje.843306.
• Schmidt, K. (2007). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe: En Eski Tapınağı Yapanlar, (R. Aslan, Çev.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Servetbaş, İ. (2022). Şanlıurfa Göbeklitepe Kentsel Arkeolojik Sit Alanı ve Örencik Mahallesi Arkeopark Model Önerisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Gaziantep.
• Skinner, H (2011) In Search of the Genius Loci: The Essence of a Place Brand, The Marketing Review, 11 (3), 281-292.
• Silva, K. D. (2015). The Spirit of Place of Bhaktapur, Nepal, International Journal of Heritage Studies. 21, 820–841.
• Sökmen, M.A. & Bakırcı, Ç.M. (2013, 19 Eylül). Anahatları ile Yontmataş Teknolojisi. Erişim Adresi: https://evrimagaci.org/anahatlari-ile-yontmatas-teknolojisi-1407, Erişim Tarihi: 28.12.2022.
• Steele, F. (1981). The Sense of Place, CBI Publishing Company, Inc., Boston, Massachusetts.
• Şahin, G. (2020). Türk Dünyasında Domuz (Sus Scrofa Domesticus) Yetiştiriciliği ve Türk Kültüründe Domuz, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 5(9), 104-122.
• Şahinalp, M. (2019, 29 Kasım- 1 Aralık). Göbeklitepe Arkeolojik Sit Alanının Yer Seçimi Üzerinde Rol Oynayan Doğal Ortam Özellikleri, Sözlü Sunum 4. Uluslararası GAP Sosyal Bilimler Kongresi, Şanlıurfa.
• Tekin, A. (2021). Toplanma Alanı Teorisinin Göbeklitepe Örneği Üzerinden Değerlendirilmesi, Gorgon Dergisi, 14(Mayıs), 29-58.
• Tosyagülü Çelik, H. & Çelik, B. (2020). Şanlıurfa. Tek Tek Dağları Neolitik Dönem Fauna ve Florasına Genel Bir Bakış, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 47(Autumn), 159-168.
• Turgeon, L. (2009). The Spirit of Place: between Tangible and Intangible Heritage. L’Esprit du Lieu: Entre le Patrimoine Matériel et Immatériel, Québec, Les Presses de L’Université Laval.
• Tuzcu, S., & Karabıyıkoğlu, M. (1991). Resifler: Genel Karakterleri, Fasiyeslerî, Evrimi ve Ekonomik Önemi, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 38, 5-38.
• Uçkaç, N. (2022, 11-13 Haziran). Dünyaya Kültür Taşıyan Ön Türk Kurultayı: Göbeklitepe’de taş alet teknolojisi. Erişim Adresi: https://www.milliyet.com.tr/vitrin/gobeklitepede-tas-alet-teknolojisi-6778787, Erişim Tarihi: 25.06.2022.
• Uhri, A. (2016). Arkeolojik, Arkeometrik, Dilsel, Tarihsel ve Etnolojik Veriler Işığında Anadolu Mutfak Kültürünün Kökenleri, Ege Yayınları, İstanbul.
• Uludağ, C. (2022). Bereketli Hilalin Kalbi Göbeklitepe. Erişim Adresi: https://trdergisi.com/bereketli-hilalin-kalbi-gobeklitepe/, Erişim Tarihi: 21.11. 2022.
• Uluışık, Y. P. (2018). Mangala Oyunu Hakkında Bir Değerlendirme, TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, 10(39- Yaz), 173- 186.
• UNESCO. (2017). Nomination for Inclusion on the World Heritage List, Nomination Text, Göbekli Tepe, 5-10.
• Usta, G. (2020). Mekân ve Yer Kavramlarının Anlamsal Açıdan İrdelenmesi, The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, 10(1-January), 25-30.
• Volgger, M. (2019), Staging Genius Loci: Atmospheric Interventions in Tourism Destinations, Volgger, M. and Pfister, D. (Eds.) Atmospheric Turn in Culture and Tourism: Place, Design and Process Impacts on Customer Behaviour, Marketing and Branding (Advances in Culture, Tourism and Hospitality Research, Vol. 16), Emerald Publishing Limited, Bingley, 139-151. https://doi.org/10.1108/S1871-317320190000016016
• Warburton, N. (2017). Felsefenin Kısa Tarihi, (G. Ateşoğlu, Çev.), Alfa Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul. Yelken, K. (2022). Göbeklitepe-10 Öntürklerin İzleri. Erişim Adresi: https://www.kenanyelken.com/gobeklitepe-onturkler-tamgalar, Erişim Tarihi: 25.12.2022.
• Yetmen, H. & Ateş, D. (2021). Göbekli Tepe ile Karahan Tepe’nin Jeomorfolojisi ve Doğal Ortam Koşullarının Erken Neolitik Dönem Yaşamı Üzerindeki Etkileri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(123-Aralık), 121-141.
• Yıldırım, A. (2006). Renk Simgeciliği ve Şeyh Gâlib’in Üç Rengi, Millî Folklor, 18(72- Kış), l -18.
• Yücel, M. & Sanal, Ş. (2021). Selçuklu Dönemi Eserlerinde Hayvan Sembolleri: Ahlat Müzesi Örneği, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 11(3), 535-545.
• Yüksel, A. (2019). Turizm Akademisinde Yanılsamalar, Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, 16(2), 340- 351.
• Yüksel Halıcı, G. (2014). Gök Tanrı’nın Temsilcileri: Koruyucu Kuşlar, Folklor/Edebiyat, 20(77), 71-81.