Zamanın Simgesel Yolculuğu Türkmen Kültüründe On İki Hayvanlı Türk Takviminin İzleri

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 30, 229 - 249, 23.07.2025

Oğuz Kısa

https://doi.org/10.33207/trkede.1660150

Öz

On İki Hayvanlı Türk Takvimi genel kanıya göre eski Türk toplulukları tarafından ortaya çıkarılmıştır. Bu takvim süreç içerisinde Çin başta olmak üzere çeşitli halklar tarafından da kullanılmıştır. Takvim genel olarak, insanların astroloji bilgisini, zaman ve hesaplama becerilerini yansıtmaktadır. Türkmen toplumunda da yaygın olarak kullanılan bu takvim sistemi, yalnızca zaman ölçümüyle sınırlı kalmayıp, hayvan sembolizmi aracılığıyla doğa olaylarının, toplumsal gelişmelerin ve kültürel inanışların yorumlanmasında da önemli bir rol oynamaktadır. Takvimde yer alan hayvan isimleri (syçan, sygyr, bars, towşan, luw [balyk], ýylan, ýylky, koý [goýun], maýmyn, takyk [towyk], it, doňuz), Türkmen sözlü kültüründe ve halk bilgisi ürünlerinde, kendilerine atfedilen karakteristik özellikler üzerinden insan davranışlarına ve kişilik yapılarına ilişkin sembolik anlam aktarımlarına sıklıkla konu edilmektedir.
Bu çalışmanın konusal alanı Türkmen kültüründe On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin simgesel anlamları, kullanım şekilleri ve kültürel etkileridir. Çalışmanın amacı, Türkmenlerin sosyal, kültürel ve edebî yaşamında bu takvimin nasıl yer aldığını ve hangi sembolik anlamlarla yaşatıldığını ortaya koymaktır. Araştırmanın temel veri kaynakları Türkmen kültürüne ait sözlü ve yazılı kaynaklara dayanmaktadır. Türkmen diline ait genel sözlükler, atasözleri, edebî eserler ve güncel Türkmen gazetelerindeki metinler bu bağlamda incelenen alanlar olmuştur. Veriler döküman analizi tekniğiyle ele alınmış, içerik çözümlemesine tabi tutulmuştur. Söz konusu metinlerdeki simgesel öğeler ve kültürel kodlar yorumlayıcı bir yaklaşımla değerlendirilmiştir. Araştırma kapsamında Türkmen atasözleri ve halk inanışlarında her yılın sembolik anlamları örneklerle ele alınmış, özellikle tarımsal faaliyetlerin, ekonomik durumun, toplumsal olayların yorumlanmasında takvimin işlevi üzerinde durulmuştur. Türkmen edebiyatının önemli eserlerinde de bu takvime dair çeşitli göndermelerin varlığı ortaya konmuştur. Sonuç olarak, Türkmen kültüründe On İki Hayvanlı Türk Takvimi’nin canlılığını hâlâ koruyan bir kültürel miras olduğu, sözlü ve yazılı edebiyatla birlikte güncel kültürel pratiklerde de izler bıraktığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkmen kültürü , Hayvan sembolizmi , Halk inanışları , Türkmen edebiyatı , On İki Hayvanlı Türk Takvimi

A Symbolic Journey of Time: Traces of the Twelve-Animal Turkish Calendar in Turkmen Culture

Öz

The Twelve-Animal Turkish Calendar is generally considered to have originated among ancient Turkic communities. Over time, this calendar system has been utilized by various peoples, including the Chinese. In essence, the calendar reflects human knowledge of astrology, as well as skills in timekeeping and calculation. Widely employed in Turkmen society, this calendar is not limited solely to the measurement of time; it also plays a significant role in interpreting natural phenomena, social developments, and cultural beliefs through animal symbolism. The animal names in the calendar (syçan, sygyr, bars, towşan, luw [balyk], ýylan, ýylky, koý [goýun], maýmyn, takyk [towyk], it, doňuz) frequently appear in Turkmen oral traditions and folklore, symbolically transmitting characteristics attributed to these animals to human behaviors and personality structures.
This study specifically addresses the symbolic meanings, modes of usage, and cultural impacts of the Twelve-Animal Turkish Calendar within Turkmen culture. The main objective is to illustrate how the calendar is embedded in the social, cultural, and literary life of Turkmens and the symbolic interpretations attributed to it. The research is fundamentally based on oral and written sources from Turkmen culture. General dictionaries of the Turkmen language, proverbs, literary works, and contemporary Turkmen newspapers constitute the scope of analyzed sources. The data were analyzed using the document analysis method and subjected to content analysis. The symbolic elements and cultural codes found in the relevant texts were evaluated through an interpretive approach. Within the research, symbolic meanings assigned to each year are examined through examples drawn from Turkmen proverbs and folk beliefs, emphasizing the calendar’s role in interpreting agricultural activities, economic conditions, and societal events. Additionally, various references to the calendar in significant literary works of Turkmen literature have been identified. In conclusion, it has been determined that the Twelve-Animal Turkish Calendar remains an active cultural heritage within Turkmen society, leaving discernible traces in oral and written literature, as well as contemporary cultural practices.

Anahtar Kelimeler

Turkmen culture , Twelve-animal Turkish calendar , Animal symbolism , Folk beliefs , Turkmen literature

Kaynakça

• ARIK, Durmuş (2024), “On İki Hayvanlı Türk Takvimi ve Çuvaş Kültüründeki İzleri”, İdil Ural Araştırmaları Dergisi, 6.2, 131-156. https://doi.org/10.47089/iuad.1585763
• AŞYROW, Annagurban (2012), Magtymguly Eserler Ýygyndysy, MGI Neşriýaty, Aşgabat.
• ATANYỲAZOW, Soltanşa, GURBANOW, Öwezdurdy ve ESENOW, Pygam (2013), Halk Geografık Adalgalarynyň Sözlügı, Magtymguly Adyndaky Dıl We Edebıýat Instıtuty Çöller, Ösümlık We Haýwanat Dünýäsı Mıllı Instıtuty, Aşgabat.
• ATALAY, Besim (2018), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• BİRAY, Nergis (2009), “12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve İnsana Hükmetmek”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 671-682.
• BOYRAZ, Şeref (2010), “12 Hayvanlı Türk Takvimi ve Kehanet”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3, 107-142.
• CHAVANNES, Édouard (1906), Le Cycle Turc De Douze Animaux, Brill, Leide.
• ÇABUK, Halime Özlem ve EREN, Sevinç (2023), “Anadolu Taş Tezyinatında “On İki Hayvanlı Türk Takvimi” İle İlişkili Hayvan Tasvirleri: İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme”, ODÜSOBİAD 13 (Sosyal Bilimler Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu Özel Sayısı), Doi: 10.48146/odusobiad.1200161
• ÇARYÝEW, Myrat (2005), Türkmen Halk Nakyllary, Türkmenistanyň Milli Medeniýet “Miras” Merkezi, Aşgabat.
• GEREY, Begmurat (2005), 5000 Yıllık Sümer-Türkmen Bağları, Güntürk Yayınları, İstanbul.
• GURBANDURDYÝEW, Gurbandurdy ve GURBANDURDYÝEWA, Enejan (2010), Ỳerlı Alamatlar Boỳunça Howa Çaklamalary, Türkmenıstanyň Bılım Mınıstrlıgı Magtymguly Adyndaky Türkmen Döwlet Unıwersıtetı, Aşgabat. Güncel Türkçe Elektronik Sözlük, Erişim Adresi: https://sozluk.gov.tr (çevrimiçi)
• HAMZAÝEW, Maşýan Ýagşyýewiç (1962), Türkmen Diliniň Sözlügi, Türkmenistan Ssr Ylymlar Akademiýasy Dil Bilimi İnstituty, Türkmenistan Ssr Ylymlar Akademiýasynyň Neşirýaty, Aşgabat.
• IFRAH, Georges (1991), Universalgeschichte Der Zahlen, Campus Verlag, Frankfurt-Main.
• İNAN ALİYAZICIOĞLU, Zeynep (2008), “Kaşgarlı Mahmud’a Göre 12 Hayvanlı “Türk” Takvimi ve Takvimin Menşei Hakkında Yeni Görüşler”, Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu, 17-19 Ekim 2008, Rize, Türkiye, 716-723.
• İSAKOV, Abdrasul (2013), “Kırgızlarda ve Moğollarda On İki Hayvanlı Takvim (VI.-XV. Yüzyıllar Arası)” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3.6, 161-172.
• KABADAYI, Osman (2007), Eski Türkçe Gök Bilimi (Astronomi) Terimleri, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale.
• KARA, Mehmet (2006), “Asya Toplumlarında Ortak Bir Kültür Öğesi: On İki Hayvanlı Takvim, 2nd International Conference of the Asian Philosophical Association, Ekim, Proceedings of the Second International Conference of Asian Philosophical Association, Busan/Güney Kore, 331-341.
• KARİMOVA, Gülmira ve TÜRKMEN, Fikret (2022), “Kazakistan’da Hayvan Kültü ve 12 Hayvanlı Halk Takvimi”, Folklor Akademi Dergisi, 5.1, 41-47.
• KÖK, Abdullah (2008), “Kazaklarda Halk Takvimi “Ay Adları, Müşellik ve On İki Hayvanlı Türk Takvimi” Üzerine”, VI. Uluslararası Türk Dünyasının Geleceği ve Sosyal Bilimler Kongresi, 25-28 Mayıs, Calalabad, Kırgızıstan, 735-751.
• SALİHOV, Ahat (2019), “Başkurtlarda Eski Türk Takvimi ve Nevruz Bayramının Kutlanması”, Bilig – Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 88, 189-203.
• SARİYANİDİ, Viktor (1994), “Gadımı Garagumuñ Beyik Medeniyeti”, Türkmen Medeniyeti Jurnalı, 1, 31-33.
• TAVKUL, Ufuk (2007), “Kültürel Etkileşim Açısından On İki Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4.1, 25-45.
• TEKİN, Talat (2010), Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• (TDDS (2015), Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. K-Z, Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasy Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiýat İnstıtuty, Aşgabat.
• TDDS (2016), Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. A-Ž, Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasy Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiýat İnstıtuty, Aşgabat.
• TDS (1962), Türkmen Diliniñ Sözlügi, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Dil Bilimi İnstitutı, Aşgabat.
• TURAN, Osman (2023), On İki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken, 6. Baskı, İstanbul.
• ZEYNEŞ, İsmail (2003), “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Türksoy Dergisi, 2.9, 15-17.