THE EFFECT OF ETHNIC BELONGINGS ON SETTLEMENT STRUCTURES IN ÇANAKKALE RURAL ARCHITECTURAL HERITAGE: THE CASE OF DEREKÖY AND PINARBAŞI VILLAGES

Yıl 2024, Sayı: 1, 65 - 95, 18.03.2024

Mirza Çırak

Öz

Rural architecture is a type of architecture created by a small number of people living together using local materials and craftsmanship traditions. In this architecture, there is a transfer of knowledge from father to son, from master to apprentice. The beginning of rural architecture in the Neolithic Age, also called the "First Village Communities Period", has maintained its vitality by undergoing change and transformation until the Industrial Revolution. Proximity to water resources, water and land transportation routes, agricultural areas and animal husbandry activities, building materials, security concerns, etc. are the determining factors in the selection of rural living areas. The Anatolian land and the parts of the land that were separated from it and turned into islands have been the scene of rural living areas from the beginning to the present day. One of these islands, whose ancient name was Imramos/ Imbrasos, first came under Ottoman rule in 1455. After this period of sovereignty, the name Imroz was changed to Gökçeada in 1970. The Greek name of Dereköy Village in the west of the island before the change was Shinudi, as reflected in Ottoman records. It was the largest village in the country at a time when life was vibrant. From the 18th century to the present day, the village has preserved its traditional structure and was declared an urban protected area in 1991 and included within the scope of the protection law. On the other hand, Ezine, which is within the ancient Troas region, started to witness permanent settlements of Turks since 1306. This process, which started with the Karesi Turks, continued with the Ottoman rule in the years following the accession of Murat I. It is not known when Pinarbasi Village, located 13 km northwest of the district, in the lower part of the largest river of the region, Skamandros (Karamenderes), was founded. In the early 17th century archival documents, the presence of the farm lands of Grand Vizier Derviş Bosnak Pasha makes it possible to trace the beginning of the settlement back to this period. The use of land belonging to Sarıca Pasha's foundation in the early periods and the presence of two farm settlements belonging to Captain Pasha indicate that the village was established as a military settlement. The building stock of the village, which is still alive today, has largely surrendered to reinforced concrete. In this context, it is aimed to examine the Greek village of Dereköy and the Turkish village of Pınarbaşı, both of which are rural living areas in the Ottoman period, in terms of their location, establishment and change processes, and the effect of ethnic belonging on the architectural structure.

Anahtar Kelimeler

Gökçeada, Ezine, Dereköy, Pınarbaşı, Rural Architecture

ÇANAKKALE KIRSAL MİMARLIK MİRASINDA ETNİK AİDİYETLERİN YERLEŞİM DOKULARINA ETKİSİ: DEREKÖY VE PINARBAŞI KÖYLERİ ÖRNEĞİ

Öz

Kırsal mimarlık, bir arada yaşayan az sayıda insanın yerel malzeme ve ustalık geleneklerini kullanarak meydana getirdiği bir mimarlık türüdür. Bu mimarlıkta babadan oğula, ustadan çırağa bilgi aktarımı söz konusudur. İlk Köy Toplulukları Dönemi de denen Neolitik Çağ’daki kırsal mimari başlangıç, Sanayi Devrimi’ne kadar değişim ve dönüşüm geçirerek canlılığını korumuştur. Su kaynaklarına, su ve kara ulaşım yollarına, tarım alanları ve hayvancılık faaliyetlerine, inşa malzemesine yakınlık, güvenlik kaygıları vd. sebepler kırsal yaşam alanlarının seçiminde belirleyici unsurlardır. Anadolu karası ve buradan ayrılarak adaya dönüşen kara parçaları başlangıcından günümüze kadar kırsal yaşam alanlarına sahne olmuştur. Bu adalardan antik ismi Imramos/ Imbrasos olan ada ilk kez 1455 yılında Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Bu hakimiyetten sonra İmroz olan ismi 1970 yılında Gökçeada olarak değiştirilmiştir. Adanın batısında bulunan Dereköy Köyü’nün değişmeden önceki Rumca adı, Osmanlı arşiv belgelerine yansıdığı haliyle Shinudi’dir. Yaşamın canlı olduğu devirde ülkenin en büyük köyü durumundadır. 18. yüzyıldan günümüze kadar geleneksel dokusunu korumuş olan köy 1991 yılında kentsel sit alanı ilan edilerek koruma kanunu kapsamına alınmıştır. Diğer yandan antik Troas bölgesi içesinde kalan Ezine, 1306 yılından itibaren Türklerin kalıcı yerleşimlerine sahne olmaya başlamıştır. Karesili Türklerle başlayan bu süreç, I. Murat’tın cülusunu takip eden yıllarda Osmanlı hakimiyeti ile devam etmiştir. İlçenin 13 km kuzeybatısında, bölgenin en büyük akarsuyu Skamandros (Karamenderes)’un Aşağı Skamandros bölümünde bulunan Pınarbaşı Köyü’nün ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. 17. yüzyılın başına ait arşiv vesikasında Sadrazam Derviş Boşnak Paşa’nın çiftlik arazilerinin bulunması yerleşimin başlangıcını bu dönemlere kadar indirmeyi mümkün kılmaktadır. Erken devirlerde Saruca Paşa’nın evkafına ait mukataa arazisi olarak kullanılması, Kaptan Paşa’ya ait iki çiftlik yerleşiminin bulunması köyün askeri amaçlı bir yerleşim olarak kurulduğunu göstermektedir. Günümüzde yaşamı canlı olarak devam eden köyün yapı stoku büyük ölçüde betonarme malzemeye teslim olmuştur. Bu bağlamda, her ikisi de Osmanlı dönemi kırsal yaşam alanı olan Rum köyü Dereköy ile Türk köyü Pınarbaşı’nın konumları, kuruluş ve değişim süreçleri, etnik aidiyetlerin mimari dokuya etkisi yönüyle incelenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gökçeada, Ezine, Dereköy, Pınarbaşı, Kırsal Mimarlık.

Kaynakça

• BOA. AE.SSLM.III. 235/13688.
• BOA. AE.SAMD.III. 153/15004.
• BOA. ŞD. 387/47.
• BOA. DH.MKT. 2116/51.
• BOA. DH.TMIK.S. 52/42.
• BOA. DH. TMIK.S. 55/56.
• BOA. DH.MKT. 1427/49
• BOA. DH.MKT. 1630/30
• BOA. EV.BRT. 64/21
• Ağaryılmaz, İ., Polat, E.O. (2002). Gökçeada. B. ÖZTÜRK (Ed.) içinde Gökçeada Yerleşim Yerleri ve Mimarisi. (s. 95-117). Gökçeada: Gökçeada Belediyesi Yayını.
• Akarca, A. (1976). Çanakkale’de Kara Menderes Çevresindeki Eski Köy Yerleşimleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (30), 119-134.
• Akarca, A. (1978). Troas’ta Aşağı Kara Menderes Ovası Çevresindeki Şehirler. Belleten. XLII(165), 2-52.
• Anonim (1995). 166 Numaralı Muhâsebe-İ Vilâyet-İ Anadolu Defteri ( 937/1530). A. ÖZKILINÇ, A. COŞKUN, M. KARAZEYBEK, A. SİVRİDAĞ, M. YÜZBAŞIOĞLU (Haz.) Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını.
• Anonim (2012). Anadolu’da Kırsal Mimarlık. Çekül Vakfı Yayını. https://www.tarihikentlerbirligi.org/wp-content/uploads/AnadoludaKirsalMimarlik-Ekitap.pdf
• Anonim. (1937). Genel Nüfus Sayımı. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü. İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi.
• Aslan, R. (2012a). Aşklar, Savaşlar, Kahramanlar ve Çanakkale. F. ÖZDEM (Haz.) içinde Çanakkale’nin Adaları Çanakkale’de Adalı Olmak. (s. 163-175). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aslan, R. (2012b). Aşklar, Savaşlar, Kahramanlar ve Çanakkale. F. ÖZDEM (Haz.) içinde Troya: Mitolojiden Arkeolojiye Bir Kentin Öyküsü. (s. 203-217). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Atabay, M. (2021). Geçmişten Geleceğe Atılan İmza Çanakkale Tarih ve Kültür Vakfı. Çanakkale: Paradigma Yayınları.
• Bilgehan, A. (2019. Tarihi Çevrelerde Kentsel Yenileme: Gökçeada Dereköy Örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kentsel Tasarım Anabilim Dalı Kentsel Tasarım Bilim Dalı.
• Cook, J.M. (1973). The Troad. Oxford af the Clarendon Press, London. https://archive.org/details/troadarchaeologi0000cook
• Çağaptay, S. (2012). Bir Adanın Arada Kalmışlığının Öyküsü İmroz’un Osmanlı Öncesine Bakış. F. TANSUĞ (Der.) içinde İmroz Rumları Gökçeada Üzerine (s. 34-49). İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Çal, H. (1997). Osmanlı Devleti’nde Âsâr-ı Atîka Nizamnâmeleri. Vakıflar Dergisi. (26), 391-400.
• Çapa, M. (2017). Lozan Antlaşması’ndan Sonra (1923 – 1928) İmroz (Gökçeada) ve Bozcaada’da Türk Egemenliğinin Yeniden Kurulması: Adalar Hakkında Bir Rapor. Karadeniz İncelemeleri Dergisi. (22), 91-108.
• Demircan, Y. (2002). Ege Adalarında Osmanlı Hakimiyeti. Türkler Ansiklopedisi. (Cilt: 9, 363-372). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Dinç, M. (2021). Yeni Adalılar. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Dukas (1956). Bizans Tarihi, V. MİROĞLU (Çev.). İstanbul: İstanbul Fethi Derneği İstanbul Enstitüsü Yayınları.
• Dündar, M., (2012). Gökçeada Osmanlı Devri Mimarisi. İnternational Journal of Human Sciences. 9(2), 553-570. Dündar, M., (2015). Gökçeada Türk Kültür Varlıkları. Turkish Studies İnternational Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic. (10)6 403-432.
• Dündar, R. (2013). 59 nolu tahrir defterine göre Biga Sancağı’nda yerleşim ve nüfus. The Journal of Academic Social Science Studies (6)2, 1131-1167.
• Eldem, S. H. (1954). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Emecen, F. (2000). İmroz. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 22, 234-236.
• Eren, H. (2010). Yer Adlarımızın Dili. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eres, Z. (2016). Türkiye’de Geleneksel Kırsal Mimarinin Korunması: Tarihsel Süreç, Yasal Boyut. N. Başgelen (Yay.) içinde, Mimari ve Arkeolojik Koruma Kültürü Üzerine Yazılar (s. 217-234). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Evliya Çelebi (1935). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Cilt: 9. İstanbul: Devlet Matbaası.
• Gabriel Florent Auguste De Choıseul-Gouffıer (1809). Voyage Pittoresque De La Grèce. Paris. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8449081d#
• Güler, A.C. (2018). Cultural Landscape Values Of Gokceada (Imbros). Eurasian Journal of Social Sciences, 6(3), 18-37.
• Gürçal, E., Erdoğdu, B. (2021). Gökçeada Uğurlu-Zeytinlik Yerleşmesinin Kalkolitik Dönem Hane Organizasyonu: Bileşik Bir Yapı Kompleksi Örneği. Seleucia XI, 67-88.
• Hüryılmaz, H. (2006a). Gökçeada-Yenibademli Höyük’te Kent Organizasyonu Ve Yönetim. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 5(18), 30-43.
• Hüryılmaz, H. (2006b). Kuzey Doğu Ege Denizi’nin Rüzgarlı Bahçesi: Gökçeada, Gökçeada Belediyesi Yayını.
• Işık, H. (2018). İmroz/Gökçeada’da Hıristiyanlık Tarihi, Kilise ve Halk Mimarisi. O.M. DENİZ&Ş. YAVUZ (Ed.). Troia’dan Çanakkale’ye İnsanın, İnancın ve Mekânın İnşası: Değerler ve Şehir Uluslararası Kongresi 25 – 27 Ekim 2018 Çanakkale Bildiriler Kitabı içinde (s.147-169). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayını.
• İnalcık, H. (2020). Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606), Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim. E. YALÇIN (Ed.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Jean-Baptiste Chevalier (1792). Beschreibung der Ebene von Troja. Leipzig. https://doi.org/10.11588/diglit.873#0316
• Karayel, L. (2019). Gökçeada Geleneksel Konut Mimarisi. İstanbul: Mimarlık Vakfı Yayınları.
• Kahraman, S.Ö. (2005a). Geçmişten Günümüze Gökçeada’da Yerleşmelerin Dağılışında Etkili Olan Faktörler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi. 14, 25-42.
• Kahraman, S.Ö. (2005b). Gökçeada’da Göçlerin Nüfus Gelişimi ve Değişimi Üzerine Etkileri. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Coğrafi Bilimler Dergisi. 2, 39-53.
• Körpe, R. (2019a). Skamandria Troya’nın Kayıp Kenti.İstanbul: Paradigma Akademi Yayınları.
• Körpe, R. (2019b). Troas’daki İlk Troia: Ballıdağ. Vedat Keleş, Alper Yılmaz, Hasan Kasapoğlu, H. Ertuğ Güner, Ersin Çelikbaş (Dü) içinde Cevat Başaran'a 60. Yaş Armağanı (s. 673-692). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Kuban, D. (2018). Türk Ahşap Konut Mimarisi 17.-19. Yüzyıllar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları (3. Basım).
• Léon de Laborde (1838). Voyage de L’asie Minure.France. https://tr.travelogues.gr/collection.php?view=330
• Münüsoğlu, H. (2021). Bir ismin etnografisi: İmroz’dan Gökçeada’ya. Antropoloji, 41, 118-123. https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.910382
• Orhonlu, C. (1972). Gökçe Ada (İmroz). Türk Kültürü Dergisi. 10(112), 223-229.
• Pasieka, P. (2018). Paul des Granges und die Ausgrabungen auf Therasia: Mediale Transformationen und Zirkulation archäologischer Fotografien im 19. Jh. Dimitra Douskos, Alexandre Farnoux & Iris Tzachili (Ed.) in, Historicizing Prehistory: The historical and epistemological context of the archaeological discovery on Therasia in 1866. (pp. 381-410). Athens: École Françaıse D'athènes - Unıversıty Of Crete.
• Piri Reis (1525). Kitabı Bahriye. https://art.thewalters.org/files/pdf/W658.pdf
• Polat, B. A. (2010). Troas Bölgesi’ndeki Arkaik ve Klasik Dönem Yerleşmeleri: Kent Planlama ve Savunma Sistemleri Açısından Bir İnceleme. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Klasik Arkeoloji Bilim Dalı.
• Polat, F., Yeleş, H. (2017). Halileli Troia Ovası’nda Bir Köy. İbrahim Özdemir (Ed.) Ankara: Pozitif Matbaa.
• Sannav, S.C. (2005). Tanzimat’ın İlanından Sonra Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Eyâleti’nin Yeniden Yapılandırılması Süreci ve Limni Adası’nın Statüsü. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 6(1), 174-188.
• Schliemann, H. (2017). Heinrich Schliemann Kahramanlar Çağının İzinde Heinrich Schliemann ve Troya Kazıları. H. DEMİREL (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sevin, V. (2001). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevin, V. (2019). Anadolu Arkeolojisi. İstanbul: Der Yayınları (6. Basım).
• Sezen, T. (2017). Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını.
• Sönmez, A. (2013). Gökçeada Geleneksel Mimarisinin Uğurlu-Zeytinlik Höyük Mimarisinin Yorumuna Katkısı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Edirne: T.C. Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı.
• Sir William Gell (1804). The Topography of Troy. Londra. https://tr.travelogues.gr/collection.php?view=238
• Şahin, C. (2005). Gökçeada’nın Nüfus Özellikleri. S. AVCI&H. TUROĞLU (Ed.) Ulusal Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı 29-30 Eylül içinde (s. 679- 688). İstanbul.
• Tombul, M. (2015). Çanakkale Kültür Envanteri. İstanbul: T.C. Çanakkale Valiliği Yayınları.
• Turhan, A. (1997). Gökçeada Sivil Mimari Örnekleri Cephe Analizleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.
• Uzunçarşılı, İ.H. (2016). Osmanlı Tarihi (1.Cilt), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uygun, S. (2015). Çanakkale’nin Eğitim Mirası. Çanakkale: Eğitim Birliği Araştırmaları Yayını.
• Uysal, A.O. (2017). Çanakkale İli Lapseki, Biga, Çan, Bayramiç, Ayvacık ve Ezine İlçeleri Türk Dönemi Yüzey Araştırması (2016). 35. Araştırma Sonuçları Toplantısı 22-26 Mayıs 2017 içinde (s.61-84). Bursa: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını.
• Uysal, A. O. (2019). Ezine’de Osmanlı Dönemi Yapı Kitabeleri. Osman Kunduracı, Ahmet Yavuzyılmaz (Ed.) içinde Yaşar Erdemir’e Armağan Sanat Tarihi Yazıları (s. 147-175). Konya: Literatür Academia Yayınları.
• Uysal, Z. (2019). Ezine ve köylerindeki geleneksel konutlar üzerine gözlemler. Osman Kunduracı, Ahmet
• Yavuzyılmaz (Ed.) içinde, Yaşar Erdemir’e Armağan Sanat Tarihi Yazıları (s. 1041-1071), Konya: Literatür Academia Yayınları.
• Uysal, Z. (2019). Ezine ve köylerindeki geleneksel konutlar üzerine gözlemler. Osman Kunduracı, Ahmet Yavuzyılmaz (Ed.) içinde, Yaşar Erdemir’e Armağan Sanat Tarihi Yazıları (s. 1041-1071), Konya: Literatür Academia Yayınları.
• Ünal, A. A. (2002). XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Cezayır-ı Bahr-ı Sefıd (Akdenız-Ege Adaları) ya da Kapdan Pasa Eyaletı. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 1(12), 251-261.
• Yüksel, E. (2012). 17. Yüzyıl Sonu, 18. Yüzyıl Ortası ve 19. Yüzyıl Başında Yabancı Seyyahların Gözünden Batı Anadolu Antik Kentleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Aydın: T.C. Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı.
• Yıldırım, M. (2015). Çanakkale Deniz Müzesi Komutanlığı Resim Kataloğu. İstanbul: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Yayını.