BİR İLYADA ÇEVİRİSİ ÜZERİNE DEĞERLENDİRME YA DA YAPAY ZEKA FİLOLOGLARA KARŞI

Yıl 2025, Sayı: 4, 1 - 30, 24.09.2025

Rüstem Aslan

Öz

Homeros’un İlyada ve Odysseia destanları, Batı edebiyatının temel metinleri olarak yüzyıllardır farklı dillere çevrilmiş, her dönemin estetik ve kültürel anlayışına göre yeniden yorumlanmıştır. Homeros’un destanlarının Latinceye çevrilmesi, Roma döneminde metinlerin Avrupa edebiyatına girişini sağlamıştır. Rönesans’la birlikte Yunanca aslından yapılan çeviriler hız kazanmış; özellikle İngilizce, Fransızca ve Almanca çeviriler klasik filolojinin gelişmesinde büyük rol oynamıştır. 18. ve 19. yüzyıllarda yapılan düzyazı çeviriler metinlerin akademik incelenmesine katkı sağlarken, şiirsel çeviriler (örneğin Alexander Pope’un İngilizce çevirileri) edebî etkileri genişletmiştir. Günümüzde destanların farklı yaklaşımlarla (düz çeviri, uyarlama, serbest şiirsel aktarım) çok sayıda modern dilde çevirisi bulunur. Osmanlı döneminde Homeros doğrudan çevrilmemiş, ancak Batı dillerinden yapılan aktarmalar aracılığıyla tanınmaya başlanmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Yunanca aslından Türkçeye çeviriler başlamış, özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren destanların bilimsel ve edebî nitelikli Türkçe çevirileri yapılmıştır. Azra Erhat ve A. Kadir’in 20. yüzyıl ortasındaki şiirsel çevirileri, Homeros’u Türk okuyucusuyla geniş ölçekte buluşturan ilk büyük girişim olmuştur. Daha sonraki dönemlerde çeşitli filologlar ve çevirmenler tarafından yeni edisyonlar, düz yazı ve şiirsel çeviri denemeleri yayımlanmıştır. Homeros’un eserlerinin çeviri tarihi, yalnızca bir dil aktarımı değil, aynı zamanda her toplumun kendi edebî anlayışını, estetik ölçülerini ve kültürel önceliklerini yansıtan bir süreçtir. Her çeviri, destanların yorumunu dönemin dil zevkine ve dünya görüşüne göre yeniden şekillendirmiştir. Bu araştırmada Homeros çeviri gelenneği perspektifinden E. Gören’in İlyada Destanı çevirisi incelenmekte, ama aynı zamanda yapay zekanın özellikle çevirideki etkisi örneklerle ele alınmaktadır

Anahtar Kelimeler

Homeros , İlyada , Çeviri , Erman Gören , Yapay Zeka

ON AN ILIAD TRANSLATION or ARTIFICIAL INTELLIGENCE VERSUS PHILOLOGISTS

Öz

Homer’s Iliad and Odyssey, as foundational texts of Western literature, have been translated into various languages for centuries and reinterpreted in accordance with the aesthetic and cultural sensibilities of each period. Their translation into Latin during the Roman era facilitated the entry of these works into European literature. With the Renaissance, translations from the original Greek gained momentum; particularly, English, French, and German versions played a decisive role in the development of classical philology. Prose translations of the eighteenth and nineteenth centuries contributed to the scholarly study of the texts, while poetic renderings—such as Alexander Pope’s English versions—expanded their literary influence. Today, the epics are available in a wide range of modern languages through diverse approaches, including literal translations, adaptations, and freer poetic renderings. In the Ottoman period, Homer was not translated directly, but became known through mediations in Western languages. In the early years of the Turkish Republic, translations from the original Greek began, and from the second half of the twentieth century onwards, both scholarly and literary Turkish translations of the epics appeared. The poetic translations of Azra Erhat and A. Kadir in the mid-twentieth century represented the first major effort to present Homer to a broad Turkish readership. In subsequent decades, new editions as well as prose and poetic translation attempts were published by various philologists and translators. The translation history of Homer’s works constitutes not merely a linguistic transfer but also a process that reflects each society’s literary sensibilities, aesthetic norms, and cultural priorities. Every translation has reshaped the interpretation of the epics in accordance with the linguistic tastes and worldviews of its own era. This study examines E. Gören’s translation of the Iliad within the framework of the Homeric translation tradition, while also considering, with examples, the impact of artificial intelligence on the practice of translation.

Anahtar Kelimeler

Homer , The Iliad , Tranlation , Erman Gören , Artificial Intelleigence

Kaynakça

• Ayvazoğlu, B. (2013). Yunan Mitolojisi ve Türk Kültürü. ST Sanat Tarihi Araştırmaları, 2(Özel Sayısı), 61-67.
• Cluzeua, F. (2016). Homeros Şiirlerinin Türkçeye Çevirileri. VI. Uluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi Kongresi, Konya, Türkiye, 12 - 14 Ekim 2016, 348-362.
• Dimiriş, B. (2009). İstanbul Üniversitesi’nde Klasik Filoloji. Sosyoloji Dergisi, 3(19), 273-283.
• Finkelberg, M. (Ed.). (2011). The Homer Encyclopedia (Cilt 3, ss. 885-887). Wiley-Blackwell.
• Gören, E. (2022). Homeros: Akdeniz’de Şiirle(ş)menin İlk Halleri. Doğu Batı, 101, 75-92.
• Gören, E. (2024). İlyada (E. Gören, Çev.). Evrest Yayınları.
• Gören, E. (2025). Tarih ve Mitin Ufkunda Homeros’u Çevirmek. Toplumsal Tarih, 378, 52-60.
• Homeros. (2014). İlyada (Çev. A. Erhat-A. Kadir). İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Işık, M. (2020). Ömer Seyfettin’in Hikayelerinde Miliyetçi Söylem ve Özne (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniersitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Siyaset Bilmi ve Uluslarası İlişkiler Anabilim Dalı. 2020.
• İslam Ansiklopedisi. Cedel. Erişim adresi https://islamansiklopedisi.org.tr
• İslam Ansiklopedisi. Îfâ. Erişim adresi https://islamansiklopedisi.org.tr
• İslam Ansiklopedisi. Latîf. Erişim adresi https://islamansiklopedisi.org.tr
• İslam Ansiklopedisi. Sükût. Erişim adresi https://islamansiklopedisi.org.tr
• Karahan, T. (2022). Tanzimat Dönemi Edebiyatından Mitolojik Yönelim. KTÜEFAD, 2, 96-106.
• Kaynardağ, A. (1997). ‘Ölümünün 15.yılında Azra Erhat. İnsancı Düşüncenin Unutulmaz Öncüsü’. Cumhriyet Kitap Dergisi. Sayı. 389. S. 10-11.
• Kittel, H., Frank, A. P., Greiner, N., Hermans, T., Koller, W., Lambert, J., & Paul, F. (Ed.). (2011). Übersetzung Translation Traduction Ein internationales Handbuch zur Übersetzungsforschung (Cilt 3). Walter de Gruyter.
• Korfmann, M. (1997). Hisarlık und das Troia Homers- Ein Beispiel zur kontroversen Einschȁtzung der Möglichkeiten der Archȁologi. İç: B. Pongratz-Leisten, H. Kühne & P. Xella (Ed.), Ana ŝadî Labnāni lū allik. Festschrift für Wolfgang Röllig (ss. 171-184). Verlag Butzon.
• Kuçuradi, İ. (1978). Şiir Çevirisini Değerlendirme ve Türkçede Homeros. Türk Dili Dergisi, 322, 111-116.
• Kullmann, W. (1960). Die Quellen der Ilias (Troianischer Sagenkreis). Frans Steiner Verlag.
• Kurt, G. (2024). ‘Yapay Zekanın Çeviriyle İmtihanı: Arapça-Türkçe Şiir Çevirisi Üzerine Bir İnceleme’. RumeliDe. Journal of Language and Litrature Studies. Sayı 42. ss. 638-652.
• Latacz, J. (2014). Homers Ilias. Studien zur Dichter, Werk und Rezeption (T. Greub, K. Greub-Fracz & A. Schmitt, Ed.). De Gruyter.
• Latacz, J. (2021). “Troia – Wilios – Wilusa. Drei Namen für ein Territorium”. Mauer Schau: Festschrift Für Manfred Korfmann, (Ed. R. Aslan, S. Blum, G. Kastl, F. Schweizer, D. Thumm), Band 3, ss. 1102-1122, Rernshalden-Grunbach: Bemhard Albert Greiner
• Latacz, J. & Bierl, A. (Ed.). (2009). Homer Ilias. Gesamtkommentar (Baseler Kommentar) (3. baskı). Walter De Gruyter.
• Latacz, J. & Starke, F. (2006). Wilusa und die Grossen Vier – Troia in der politischen Landschaft der Spätrn Bronzezeit. İç: M. Korfmann (Ed.), TROIA. Archäologie eines Siedlungshügels und seiner Landschaft (ss. 57-70). Mainz.
• Liveley, G. & Thomas, S. (2020). Homer’s Intelligent Machines: AI in Antiquity. İç: S. Cave, K. Dihal & S. Dillon (Ed.), AI Narratives. A History of Imaginative Thinking about Inteligent Machnes (ss. 25-48). Oxford.
• Logue, C. (2003). War Music: An Account of Books 1-4 and 16-19 Homers Iliad. University of Chicago Press.
• Niemeier, W.-D. (1998). The Mycenaeans in Western Anatolia and the Problem of the Origins of the Sea Peoples. İç: S. Gittin, A. Mazar & E. Stern (Ed.), Mediterranean Peoples in Transition. Thirteenth to Early Tenth Centurieis BCE (ss. 17-65). Israel Exploration Society Jerusalem.
• Niemeier, W.-D. (2012). Griechenland und Kleinasien in der spāten Broznezeit. Der historische Hintergrund der homerischen Epen. İç: M. Meier-Brügger (Ed.), Homer, gedutet durch ein grosses Lexikon: Akten des Hamburger Kolloquiums von 6-8 Oktober 2010 zum Abschluss des Lexikons des frühgriechischen Epos (ss. 141-180). Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Schrott, R. (2008). Homer (R. Schrott, Übertargen). Hanser Verlag.
• Serbest, C. (2013). Türkçe’de ilk Homeros metni: Fraşeri’den ‘İlyada ve Homer’. ST Sanat Tarihi Araştırmaları, 2(Özel Sayısı), 120-147.
• Starke, F. (1997). Troia im Kontext des historischen und sprachlichen Umfelds Kleinasiens im 2. Jahrtausend. Studia Troica, 7, 447-487.
• Steiner, G. (1996). Homer im English. Penguin.
• Sunar, H. Ş. (2022). Uluslaşma, batılılaşma ve filoloji: Türkiye’de filolojik bilginin geçmişine bir bakış. RumeliDe. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 585-592.
• Şahin, S. (2014). Türkiye’de Klasik Filoloji’nin Dünü, Bugünü ve Geleceüi Üzerine Düşünceler. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 145, XIX-XXVIII.
• Tevfik, M. (2020). Esâtîr-î Yunânîyân (M. H. Karaaslan, Haz.). Ankara.
• Uslu, G. (2023). Homeros, Troya ve Türkler. Geç Osmalı Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Kültürel Miras ve Kimlik, 1870-1915 (P. Yanıkkaya-Cengiz Aydemir, Çev.). Homeros Araştırmaları Enstitüsü.
• Ünsal, F. A. (2020). Türk Hümanizmi Bağlamında Mavi Anadoluculuk Haraketi. (Yayınlanmamış doktora tezi). Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitiüsü.
• West, M. L. (Ed.). (1998). Homeri Ilias, Volumen Prius. Rhapsodias I-XII Continens. K.G. Saur.
• West, M. L. (Ed.). (2000). Homeri Ilias. Volumen Altertum, Rhapsodias XIII-XXIV et Indicem Nominum Continens. K.G. Saur.
• Yan, D. (2024). Classic Translation and Humanistic Spirit in the Age of AI. Journal of Literature and Art Studies, 14(10), 831-838.
• Yıldırım, E. (2012). Modern Cumhuriyetin Kimlik Arayışları: Kayıp Kimliğin Peşinde Mavi Anadoluculuk Haraketi. (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Young, P. H. (2008). The Printed Homer. A 3000 Years Publising and Translation History of Iliad and Odyssey. McFarland -Company.
• Yüksel, S. (2012). Türk Edebiyatında Yunan Antikitesi. 1860-1908 (2. baskı). Asıtan Kitap.
• Yüksel, S. (2016). Osmanlıdan Günümüze Kültür ve Dil Politikaları Çerçevesinde İlyada Tercümeleri. Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Sosyal Bilimler Dergisi, 40(2), 23-52.