TWO HISTORICAL “OLD” CONCEPTS, A SOCIO-CULTURAL “NEW” IDENTITY: WHAT IS THE POPULATION EXCHANGE, WHO ARE THE “EXCHANGEEES”?

Yıl 2014, Cilt: 180 Sayı: 180, 49 - 84, 01.01.2014

Tuncay Ercan Sepetçioğlu

Öz

Especially from the 19th Century to the Republican period, ex- Ottoman territories have witnessed various population movements and kinds of migrations, one of which is the Obligatory Population Exchange that played an important role to shape the social structure in modern Turkey. This treaty signed on 30th January, 1923 by both Turkish and Greek delegations during the Lausanne Negotiations, is the greatest one as a kind of migration that Turkey and Greece have ever experienced just in a little time in history and due to this agreement, hundred thousands of people had to leave their country behind where they were born and grown up and thanks to it, both countries were more homogenized on a national basis. Even though the adaptation process of 1923 immigrants to their new environments is coming to an end, there are some problems in exact and proper identification of “the population exchange” and its immigrants that are “exchangees” as two - historical- concepts. For instance “exchangees” are not a homogenous group in terms of culture, ethnicity, linguistic, daily life, etc. In this study, the concepts of “population exchange”, “immigrant”, “refugee” and “exchangee” are trying to be explored, and “late-discovered exchangee identity” is evaluated.

Anahtar Kelimeler

Population exchange, immigrant, refugee, exchangee, identity.

İKİ TARİHSEL “ESKİ” KAVRAM, BİR SOSYO-KÜLTÜREL “YENİ” KİMLİK: MÜBADELE NEDİR, MÜBADİLLER KİMLERDİR?

Öz

Eski Osmanlı toprakları, özellikle 19. yüzyıldan Cumhuriyet Dönemine değin, birçok nüfus hareketine ve göç çeşitlerine tanıklık etmiş, bunlardan biri olan Zorunlu Nüfus Mübadelesi ise modern Türkiye’nin toplum yapısını şekillendirmede büyük rol oynamıştır. 30 Ocak 1923 tarihinde, Lozan Görüşmeleri sürerken Türk ve Yunan temsilcilerince imzalanan bu Anlaşma, Türkiye ve Yunanistan’ın tarihleri boyunca çok kısa bir sürede maruz kaldıkları en büyük göç olayına sebebiyet vermiş ve bu karar uyarınca Türkiye ve Yunanistan’da doğup büyümüş yüz binlerce insan anayurtlarına veda etmiş, bu sayede de her iki ülke ulusal bazda daha fazla türdeş bir yapıya bürünmüştür. Mübadele göçmenlerinin yeni yerleşim yerlerine uyum süreci tamamlanmak üzere olmasına karşın, iki -tarihsel- kavram olarak Mübadele ve onun göçmenlerinin (mübadiller), düzgün ve net bir biçimde tanımlanmasına dair bir takım sorunlar bulunmaktadır. Mübadiller örneğin, kültür, etniklik, dil, günlük yaşam uygulamaları gibi konularda türdeş bir grup değillerdir. Bu makalede, “mübadele”, “göçmen”, “mülteci” ve “mübadil” kavramları irdelenmeye çalışılmış, “çok geç keşfedilen mübadil kimliği”ne dair değerlendirmeler gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mübadele, muhacir, mülteci, mübadil, kimlik

Kaynakça

• BOA. HAT.39905-913 (03.Ca.1238)
• BOA. C.DH.64-3183 (10.Za.1249)
• BOA. HAT.531-26191 (25.Za.1250)
• TBMM. Zabıt Ceridesi, Cilt: 9, Devre: 2, İçtima: 49, (30.10.1340 / 1924), Meclis Matbaası: Ankara.
• AĞANOĞLU, H. Y. (2001) Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın Makûs Tarihi Göç, Kum Saati Yayınları: İstanbul.
• AKÇAM, T. (1995) Siyasi Kültürümüzde Zulüm ve İşkence, İletişim Yayınları, İstanbul.
• AKGÜN, S.K. (1986) “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, III. Askeri Tarih Semineri-Bildiriler, Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri (20 Temmuz 1974’de Kadar), Genelkurmay Basımevi: Ankara, s.244-257.
• AKKAYAN, T. (1979), Göç ve Değişme, İstanbul Üniversitesi Ede- biyat Fakültesi Yayınları: İstanbul.
• AKTAR, A. (2005/1) Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, İletişim Yayınları: İstanbul.
• __________ (2005/2) “Nüfusun Homojenleştirilmesi ve Ekonomi- nin Türkleştirilmesi Sürecinde Bir Aşama: Türk-Yunan Nüfus Mübade- lesi, 1923-1924”, Ege’yi Geçerken - 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Müba- delesi, Der. Renee Hirschoon, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstan- bul, s.111-160.
• ALADAĞ, E. (1995), Andonia - Küçük Asya’dan Göç, Belge Yayınla- rı: İstanbul.
• ARI, K. (2000) Büyük Mübadele - Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları: İstanbul.
• __________ (2008/1), “Göçmen ve Sığınmacı Eylemlerinin Kavramsal Tanımı Tarihsel Yönden Analizi”, Yalvaç Gelişim Dergisi, Yıl: 1, Sayı:1-2, Haziran 2008/Aralık 2008, s.39-50.
• __________ (2008/2), Türk Ticaret-i Bahriyesi ve Mübadele Gemileri, Deniz Ticaret Odası İzmir Şubesi Yayınları: İzmir.
• ARMUTÇU, E. (2004) “Yeni Giritliler”, Hürriyet/Pazar, 28.11.2004.
• ARSLAN, İ. (2013) Balkan Savaşlarının 100. Yılı Anısına - Elveda Rumeli Merhaba Rumeli, Kitap Yayınevi: İstanbul.
• AYDIN, M. (1988) “Türk-Yunan Sınırı ve Karasuları”, Ankara Üni- versitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:9, s.1- 77.
• AYTAŞ, S. (2007), Bitmeyen Muhacirlik, Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları: İstanbul.
• BALTA, E. - MİLAS, H. (1996), “1923 Mübadelesinin Tarihsel So- runları Üzerine Düşünceler - Bir Destan ve Sözlü Tarih”, Tarih ve Top- lum, Cilt:25, Sayı:149, s.261-271.
• BALTSİOTİS, L. (2008) “Dilin Sınırı: Dil-Kültür Grupları ve Trak- ya’daki Azınlık Diller” (Çev.Seda Kostik), Meriç’in İki Yakası (Ed. Müfide Pekin-Konstantinos Tsitselikis), Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları: İs- tanbul, s.78-83.
• BARKAN, Ö. L. (1950), “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: XI, İstanbul Üniversitesi: İstanbul, s.524-569.
• BAYRAKTAR, B. (1991) Mütareke’de ve Savaş Yıllarında Ayvalık (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlke- leri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü: İzmir.
• BELLİ, M. (2006), Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi - Ekonomik Açıdan Bir Bakış (Çev. Müfide Pekin), Belge Yayınları: İstanbul.
• BERKTAY, H. (2005) “Kabahatin Çoğu Senin, Canım Karde- şim…”, Yeniden Kurulan Yaşamlar - 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mü- badelesi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul, s.13-26.
• CEMAL PAŞA (1996), Hatırat (Yay.Haz. Metin Martı), Arma Ya- yınları: İstanbul.
• CLARK, B. (2008) İki Kere Yabancı - Kitlesel İnsan İhracı Modern Tür- kiye’yi ve Yunanistan’ı Nasıl Biçimlendirdi? (Çev. Müfide Pekin), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul.
• ÇAKMAK, Z. (2007) İzmir ve Çevresinde Yunan İşgali ve Rum Meza- limi, Yeditepe Yayınevi: İstanbul.
• DEVELLİOĞLU, F. (1988) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi: Ankara.
• DÜNDAR, F. (2008) Modern Türkiye’nin Şifresi-İttihat ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918), İletişim Yayınları: İstanbul.
• EMGİLİ, F. (2006) “Cumhuriyet Döneminde Balkanlardan Anado- lu’ya Yönelik Göçler ve Bu göçlerin Toplumsal, Ekonomik ve Siyasal Yönden Etkileri”, IX. Askeri Tarih Seminer Bildirileri (22-24 Ekim 2003), Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları: Anka- ra, s.501-525.
• ERGİR, E.E. (2000) Giritli Mustafa, y.e.y.: İzmir.
• ERDAL, İ. (2006) Mübadele-Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan (1923-1925), IQ Kültür Sanat Yayıncılık: İstanbul.
• ERDEN, M.S. (2004), “The Exchange of Greek and Turkish Populations in 1920s and Its Socio-economic Impacts on Life in Anatolia”, Crime, Law and Social Change, 41, 3, April 2004, the Netherlands, pp.261-282.
• ERTÜRK, L. (2005) Girit’ten Anadolu’ya Anılarım, Etki Yayınları: İzmir.
• GÖKBEL, A. (1964) Milli Mücadelede Aydın, Coşkun Matbaası: Aydın.
• GÜLCAN, H.İ. (2010) Mübadil İnsanlar, Lozan Mübadele Vakfı İnsanları: İstanbul.
• GÜNER, Z. (2006), “Millî Mücadele Başlarken Samsun ve Havalisinde Pontus Faaliyetleri”, I. Ulusal Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Bildiri Kitabı (4-6.05.2006), Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları: Samsun, s.135-148.
• HACIR, G. (2006) Efe Başvekil-Şükrü Saracoğlu’nun Romanı, Remzi Kitabevi: İstanbul.
• HALAÇOĞLU, A. (1995) Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), TTK Yayınları: Ankara.
• HALAÇOĞLU, Y. (2004), Ermeni Tehciri, Babıali Kültür Yayıncılı- ğı: İstanbul.
• HATİPLER, M.M. (2003), Selanik’ten Edirne’ye İnsan Ziyanlığı, As- sos Yayınları: İstanbul.
• HATİPOĞLU, M.M. (1988) Yunanistan’daki Gelişmeler Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-1922), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: Ankara.
• __________ (1997) Yakın Tarihte Türkiye ve Yunanistan (1923-1954), Siyasal Kitabevi: Ankara.
• HIRSCHON, R. (2005), “Neler Yitirdik, Neler Öğrenebiliriz? Lo- zan Anlaşması’nın Geriye Doğru İncelenmesi”, Yeniden Kurulan Yaşam- lar - 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul Bilgi Üniversi- tesi Yayınları: İstanbul, s.1-12.
• KİTROMİLİDES, P.M. (2005), “Küçük Asya Araştırmaları Merkezi ve Küçük Asya’da Yunan Kültür Geleneği”, Yeniden Kurulan Yaşamlar - 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi (Der. Müfide Pekin), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul.
• İPEK, N. (2000) Mübadele ve Samsun, TTK Yayınları: Ankara.
• __________ (2008) “Mübadil Deyimine Dair”, Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildiri Kitabı (Samsun, 2007), Samsun Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Derneği Yayınları: Samsun, s.157-160.
• KAPLANOĞLU, R. (1999), Bursa’da Mübadele, Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları: İstanbul.
• KARPAT, K.H. (2003), Osmanlı Nüfusu (1830-1914)-Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları: İstanbul.
• __________ (2005) “Türkler Osmanlı Atalarını Hatırlıyorlar”, Os- manlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si (Der. Kemal H. Karpat), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul.
• KOPARANOĞLU, B.Ö. (2006) Karşı Kıyılardan Bodrum’a, Altın Ki- taplar Yayınevi: İstanbul.
• KUZUCU, L. (2008) Krifçe’den Yeşilburç’a Mübadil Yaşamlar, Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları: İstanbul.
• McCARTHY, J. (1998) Ölüm ve Sürgün, İnkılâp Yayınevi: İstanbul.
• MERAY, S.L. (Çev.) (1973) Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar Belge- ler, Takım 1, C.1, Kitap 1, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: Ankara.
• ORAN, B. (2005), “Kalanların Öyküsü-1923 Mübadele Sözleşme- si’nin Birinci ve Özellikle De İkinci Maddelerinin Uygulanmasından Alınacak Dersler”, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mü- badelesi, Der. Renee Hirschon, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İs- tanbul, s.161-184.
• ORHONLU, C. (1987), Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayıncılık: İstanbul.
• ÖZBUDUN, S. (2010) Antropoloji Gözüyle: Sınıf, Kültür, Kimlik Yazıları, Ütopya Yayınevi: Ankara.
• ÖZCAN, Y.Z. (1998) “İçgöç Tanımı ve Verileri İle İlgili Bazı Sorun- lar”, Türkiye’de İçgöç: Sorunsal Alanları ve Araştırma Yöntemleri Konferansı Bildirileri (6-8 Haziran 1997, Bolu-Gerede), Türkiye Ekonomik ve Top- lumsal Tarih Vakfı Yayınları: İstanbul, s.78-90.
• ÖZER, İ. (2004) Kentleşme Kentlileşme ve Kentsel Değişme, Ekin Kitabevi, Bursa.
• ÖZSOY, İ. (2003) İki Vatan Yorgunları - Mübadele Acısını Yaşayanlar Anlatıyor, Bağlam Yayıncılık: İstanbul.
• __________ (2007) Mübadelenin Öksüz Çocukları, Bağlam Yayıncılık: İstanbul.
• PEKİN, M. (Ed.) (2007), Belleklerdeki Güzellik-Girit, Lozan Mübadil- leri Vakfı Yayınları: İstanbul.
• PÜSKÜLLÜOĞLU, A. (2004) Türkçe Sözlük, Arkadaş Yayınevi: Ankara.
• SARINAY, Y (2007) “Önsöz”, Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları: Ankara, s.V-VIII.
• SARISIR, S. (2006/1), Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Kül- tür Sanat Yayıncılık: İstanbul.
• __________ (2006/2) “1913 Türk-Bulgar Mübadele Sözleşmesi”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl 4, Şubat 2006, S.7, s.55-60.
• SEPETCİOĞLU, T.E. (2005), 1924 Mübadillerinin Yeni Sosyal Çevreye Uyum Süreçlerinin Halkbilimsel Yönden İncelenmesi (Yayınlanmamış Yük- sek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• __________ (2006), “Batı Anadolu’da Yunan İşgalinin Temel Ar- gümanları ve Milli Mücadelede Nazilli Cephesi”, Milli Mücadelede Nazil- li Cephesi ve Önderleri Paneli Bildirileri Kitabı (16.12.2005), Aydın İli ve İlçeleri Kültür ve Eğitim Derneği Yayınları: İstanbul, s.69-85.
• __________ (2008) “Nüfus Mübadelesinin Türkiye’de Sosyal, Eko- nomik ve Kültürel Yansımaları”, Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araş- tırmaları Kongresi Bildiri Kitabı (Samsun, 2007), Samsun Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Derneği Yayınları: Samsun, s.141- 154.
• __________ (2011), Girit’ten Anadolu’ya Gelen Göçmen Bir Toplulu- ğun Kültürel Kimlik Analizi: Davutlar Örneği (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• __________ (2012), “Türkiye’de Ana Dili Türkçe Olmayan Göçmen Topluluklara Yaklaşımlara Dair Bir Örnek: Girit Göçmenleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.IX, S.20-21, Yıl: 2010 Bahar/Güz, s.77-108.
• SMITH, M. (2002), Yunan Düşü (Çev. Halim İnal), Ayraç Yayınevi: Ankara.
• ÖNDER, S. (1991) “Meclis-i Vükela Mazbatalarında Türk-Bulgar Mübadelesi”, Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, C:3, S:1, s.207-225.
• SONYEL, S.R. (1993) Minorities and the Destruction of the Otoman Empire, Publications of Turkish Historical Society: Ankara.
• SVORONOS, N. (1988) Çağdaş Hellen Tarihine Bakış (Çev.Panoyot Abacı), Belge Uluslararası Yayıncılık: İstanbul.
• ŞAHİN, K. (2008) Aydın Örneğinden Hareketle Göç ve Kentle Bütünleşme: Kemer ve Osman Yozgatlı Mahalleleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Aydın.
• TURAN, Ç. - PEKİN, M. - GÜVENÇ, S. (2007), Belleklerdeki Güzellik-Mübadele Türküleri, Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları: İstanbul.
• TURAN, M. (1999) Yunan Mezalimi (İzmir, Aydın, Manisa, Denizli - 1919-1923), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları: Ankara.
• TEKELİ, İ. (1990) “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, S.50, s.52-58.
• __________ (2006) “Yerleşme Yapıları ve Göç Araştırmaları”, Değişen Mekân-Mekânsal Süreçlere İlişkin Tartışma ve Araştırmalara Toplu Bakış: 1923-2003 (Ed. Ayda Eraydın), Dost Kitabevi Yayınları: Ankara, s.68-83.
• ÜNER, A. (2010) Çalı Harmanı - Mübadele, Erol Yayıncılık: Samsun.
• ÜRER, L. (2003) Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları, Derin Yayınları: İstanbul.
• YALÇIN, K. (1998), Emanet Çeyiz-Mübadele İnsanları, Belge Yayınları: İstanbul.
• YILDIRIM, O. (2006), Diplomasi ve Göç - Türk-Yunan Nüfus Mübadelesinin Öteki Yüzü, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul.
• YORULMAZ, A. (1997) Savaşın Çocukları - Girit’ten Sonra Ayvalık, Belge Yayınları: İstanbul.
• __________ (1999) Kuşaklar Ya da Ayvalık Yaşantısı, Geylan Kitabevi: İzmir.
• __________ (2003) Girit’ten Cunda’ya Ya Da Aşkın Anatomisi, Remzi Kitabevi: İstanbul.