ÖZEL EĞİTİM ALANINDA BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARA YÖNELİK YAPILAN NİTEL ÇALIŞMALARIN İNCELENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 166 - 183, 15.12.2025

Vedat Dinç , Mehmet Ünalmış , Fatih Koçak

https://doi.org/10.69485/tseji.1794572

Öz

Bu çalışmanın amacı, 2013-2024 yılları arasında özel eğitim alanında bilimsel dayanaklı uygulamalara yönelik yapılan nitel çalışmaları incelemektir. Türkiye’de özel eğitim alanında bilimsel dayanaklı uygulamalara ilişkin nitel çalışmaların sistematik olarak ele alınmamış olması, araştırmanın problem durumunu oluşturmaktadır. Çalışmada ‘‘özel eğitim’’, ‘‘bilimsel dayanaklı uygulamalar’’, ‘‘kanıta dayalı uygulamalar’’, ‘‘derleme çalışması’’, ‘‘nitel araştırma’’ anahtar kelimeleri ile bunların İngilizce karşılıkları kullanılarak ilgili yıllar arasındaki araştırmalar taranmıştır. Ayrıntılı tarama sonucunda ölçütleri karşılayan 17 çalışma belirlenmiş ve bu çalışmalar türleri, yayın yılları, örneklem büyüklükleri, nitel araştırma desenleri, veri toplama araçları, veri analizi, konu dağılımları ve sonuçları açısından betimsel analizle incelenmiştir. Bulgular, araştırma soruları doğrultusunda alt kategorilere ayrılarak sunulmuştur. Çalışma bulguları, 2013-2024 yılları arasındaki araştırmaların çoğunlukla bilimsel makale niteliğinde olduğunu ve büyük oranda otizm alanında yapıldığı görülmektedir. İncelenen çalışmaların çoğu fenomenoloji ve durum çalışması deseniyle yürütülmüş; veri toplama aracı olarak genellikle görüşme tekniği tercih edilmiştir. Veri analizinde içerik analizi ile betimsel analizin daha çok kullanıldığı görülmüştür. Çalışmaların büyük bir bölümünün alan yazını destekler nitelikte sonuçlar sunduğu belirlenmiştir. Bulgular doğrultusunda eğitim ortamlarında bilimsel dayanaklı uygulamaların kullanımının yaygınlaştırılması ve farklı araştırma desenleri ile çeşitli örneklem gruplarını içeren daha fazla disiplinlerarası çalışmanın yapılması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

özel eğitim , bilimsel dayanaklı uygulamalar , nitel araştırmalar.

Etik Beyan

Bu araştırma bir derleme çalışması olduğundan etik kurul izni alınmamıştır. Etik ilkeler dikkate alınarak yürütülmüştür.

Destekleyen Kurum

Bu araştırma için herhangi bir kurumdan finansal destek alınmamıştır.

AN EXAMİNATİON OF QUALİTATİVE STUDİES ON EVİDENCE-BASED PRACTİCES İN SPECİAL EDUCATİON

Öz

The purpose of this study is to examine qualitative research conducted between 2013 and 2024 on evidence-based practices in the field of special education. The absence of a systematic review focusing specifically on qualitative studies addressing evidence-based practices (EBPs) in Türkiye constitutes the problem of this research. Using the keywords “special education,” “evidence-based practices,” “scientifically based practices,” “review study,” and “qualitative research,” relevant national and international studies published within the specified years were systematically searched. Seventeen studies that met the inclusion criteria were identified and analyzed through descriptive analysis in terms of their publication types, years, sample characteristics, qualitative research designs, data collection tools, analysis methods, topic areas, and reported findings. The results indicate that most studies were research articles and were mainly conducted in the context of autism. Phenomenology and case study were the most frequently used research designs, while interviews were the predominant data collection method. Content analysis and descriptive analysis were the most common analysis techniques. Overall, the reviewed studies showed that most findings aligned with the existing literature. Based on these results, it is recommended to further promote the use of EBPs in educational environments and to conduct more comprehensive and interdisciplinary qualitative research involving diverse research designs and participant groups.

Anahtar Kelimeler

special education , evidence based practices , qualitative research.

Etik Beyan

Since this research is a review study, no ethics committee approval was obtained. It was conducted in accordance with ethical principles.

Destekleyen Kurum

No financial support was received from any institution for this research.

Kaynakça

• Aksoy, V. (Ed.). (2019). Özel eğitim. Pegem Akademi.
• Alhossein, A. (2016). Teachers' knowledge and use of evidence-based teaching practices for students with emotional and behavior disorders. Journal of Education and Practice, 7(35), 90-97. https://eric.ed.gov/?id=EJ1126488
• Aslan, M. & Filiz, S. (2024). Türkiye’de öğrenme güçlüğü olan öğrencilerin eğitiminde öğretmenlere yönelik çalışmaların incelenmesi. Necmettin Erbakan Üniversitesi Ereğli Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(2), 429-457. https://doi.org/10.51119/ereegf.2024.90
• Ataş, B., Özsandıkçı, I., Olcay, S., & Saral, D. (2023). Özel eğitim öğretmenleri arasında kanıta dayalı uygulamalara ilişkin görüşler. Kanıta Dayalı Sosyal Hizmet Dergisi, 20 (1), 145-157. https://doi.org/10.1080/26408066.2022.2133981
• Barry, L., Holloway, J., & McMahon, J. (2024). ‘It’s up to the teacher’: a qualitative study of teachers’ use of autism EBPs. Irish Educational Studies, 43(4), 1157-1173. https://doi.org/10.1080/03323315.2023.2200021
• Bondy, A. S., & Frost, L. A. (2001). The picture exchange communication system. Behavior Modification, 25(5), 725–744. https://doi.org/10.1177/0145445501255004
• Brock, M. E., & Carter, E. W. (2017). A meta-analysis of educator training to improve implementation of interventions for students with disabilities. Remedial and Special Education, 38(3), 131–144. https://doi.org/10.1177/0741932516653477
• Cemaloğlu, N. (Ed.). (2022). Bilimsel araştırma teknikleri ve etik. Pegem Akademi.
• Cook, B. G., & Cook, S. C. (2013). Unraveling evidence-based practices in special education. The Journal of Special Education, 47(2), 71-82. https://doi.org/10.1177/0022466911420877
• Cook, B. G., & Odom, S. L. (2013). Evidence-based practices and implementation science in special education. Exceptional Children, 79(2), 135–144. https://doi.org/10.1177/001440291307900201
• Cook, B., Smith, G., & Tankersley, M. (2012). Evidence-based practices in education. 493-525. https://doi.org/10.1037/13273-017
• Cook, B. G., Tankersley, M., & Landrum, T. J. (2009). Determining evidence-based practices in special education. Exceptional Children, 75(3), 365-383. https://doi.org/10.1177/001440290907500306
• Crawford, R. (2022). Action research as evidence-based practice: Enhancing explicit teaching and learning through critical reflection and collegial peer observation. Australian Journal of Teacher Education, 47(12), 53–75. https://doi.org/10.14221/1835-517X.6065
• Creswell, J. W. (2009). Research design, qualitative, quantitative, and mixed methods approaches (Third Edition). SAGE Publications.
• Crowe, S., Cresswell, K., Robertson, A., Huby, G., Avery, A., & Sheikh, A. (2011). The case study approach. BMC Medical Research Methodology, 11(1), 100. https://doi.org/10.1186/1471-2288-11-100
• Çınar, N. (2021). İyi bir sistematik derleme nasıl yazılmalı? Online Turkish Journal of Health Sciences. 6(2):310-4. https://doi.org/10.26453/otjhs.888569
• Çınar, N., & Karakaya-Suzan, Ö. (2022). Sistematik derleme metodolojisi ve yazımı. Akademisyen Kitabevi.
• Çil, H. (2021). Özel eğitim öğretmenlerinin otizm spektrum bozukluğu olan çocukların eğitimlerinde kullandıkları bilimsel dayanaklı uygulamalara yönelik görüşlerinin incelenmesi [Yüksek lisans tezi, Biruni Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Çil, H., Kalkan, S., & Akemoglu, Y. (2022). Özel eğitim öğretmenlerinin OSB’li çocukların eğitimlerinde kullandıkları bilimsel dayanaklı uygulamalara yönelik görüşlerinin incelenmesi. Turkish Journal of Special Education Research and Practice, 4(1), 27-48. https://doi.org/10.37233/TRSPED.2022.0121
• Demirtaş, E., & Yalçın, H. (2022). 2018-2022 Yılları arasında özel gereksinimli bireylere yönelik artırılmış ve sanal gerçeklik teknolojilerini içeren çalışmaların incelenmesi: Sistematik derleme. Turkish Special Education Journal: International, 4(1), 75-103.
• Dinç, V. (2022). Özel öğrenme güçlüğü tanısı almış bireylerle çalışan öğretmenlerin bilimsel dayanaklı uygulamalar hakkında görüşlerinin incelenmesi [Yüksek lisans tezi, Biruni Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Dinç, V. (2024). Yazma güçlüğü olan çocuklarla çalışan öğretmenlerin bilimsel dayanaklı uygulamalar hakkında görüşlerinin incelenmesi. Trakya Eğitim Dergisi, 14(2), 1125-1145. https://doi.org/10.24315/tred.1421683
• Dinç, V., & İlik, Ş. Ş. (2025). Öğrenme güçlüğü ile ilgili nitel araştırma yöntemiyle desenlenen lisansüstü tezlerin incelenmesi: Sistematik derleme. Turkish Journal of Educational Studies, 12(2), 219-246. https://doi.org/10.33907/turkjes.1672356
• Diken, İ. H. (Ed.). (2024). Özel eğitime gereksinim duyan çocuklar ve özel eğitim (26. baskı). Pegem Akademi.
• Elo, S., & Kyngas, H. (2008). The qualitative content analysis process. Journal of advanced Nursing, 62(1), 107-115. https://doi.org/10.1111/j.1365-2648.2007.04569.x
• Fox, T. E. (2022). Teachers’ perspectives on and experiences with instructing students with autism spectrum disorder and evidence-based strategies: A qualitative case study (Doctoral dissertation, Northcentral University).
• Gheyle, N., & Jacobs, T. (2017). Content analysis: A short overview. Internal research note, 10.
• Gibson, W. J., & Brown, A. (2009). Working with qualitative data. SAGE Publications.
• Görgün, B., & Melekoğlu, M. A. (2016). Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan bireylerin fiziksel aktivitelerine ilişkin yapılan çalışmaların gözden geçirilmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 17(03), 347-376. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.268559
• Greenway, R., McCollow, M., Hudson, R. F., Peck, C., & Davis, C. A. (2013). Autonomy and accountability: Teacher perspectives on evidence-based practice and decision-making for students with intellectual and developmental disabilities. Education and Training in Autism and Developmental Disabilities, 456-468. https://doi.org/10.1177/215416471304800404
• Güleç-Aslan, Y. (2017). Otizm spektrum bozukluğu olan bireylerle çalışan eğitimcilerin uygulamalı davranış analizine yönelik algıları. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 32(4), 1013-1032. https://doi:10.16986/HUJE.2017027228
• Hall, L. J. (2014). Sustaining evidence-based practices by graduated special educators of students with ASD: Creating a community of practice. Teacher Education and Special Education, 38(1), 28-43. https://doi.org/10.1177/0888406414558883
• Hume, K., Steinbrenner, J. R., Odom, S. L., Morin, K., Nowell, S. W., Tomaszewski, B., Szendrey, S., Yücesoy-Özkan, S., Savage, M. N., & others. (2021). Evidence-based practices for children, youth, and young adults with Autism Spectrum Disorder: A third-generation systematic review. https://doi.org/10.1007/s10803-020-04844-2
• Karabulut, R. (Ed.). (2022). Özel gereksinimli çocuklar ve özel eğitim. Eğiten Kitap Yayıncılık.
• Karaçam, Z. (2013). Sistematik derleme metodolojisi: Sistematik derleme hazırlamak için bir rehber. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 6(1), 26-33.
• Karasu, F. İ., & Yüksel, D. K. (2023). Özel eğitimde kanıta dayalı uygulamaların sistematik derlemesinde kullanılması önerilen yenilikçi bir çerçeve. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 21(2), 686-704. https://doi.org/10.37217/tebd.1140543
• Kurt, A., & Melekoğlu, M. A. (2022). Özel eğitim alanında tasarım tabanlı araştırma yöntemiyle yapılmış olan çalışmalar: Sistematik derleme. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi, 13(2), 1397-1422. https://doi.org/10.51460/baebd.1162969
• Lodico, M. G., Spaulding, D. T., & Voegtle, K. H. (2010). Methods in educational research: From theory to practice. John Wiley & Sons.
• Lott, G. E. (2021). Special education teachers’ perspectives on personalization of evidence-based practices [Doctoral dissertation, Walden University]. https://scholarworks.waldenu.edu/dissertations/9767
• Lukins J. M., Able, H., & Hume, K. (2023). Novice teachers’ implementation of evidence-based practices in autism education: Examining the roles of preparation and perception. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 38(1), 5-16. https://doi.org/10.1177/10883576221144734
• Lovaas, O. I. (1987). Behavioral treatment and normal educational and intellectual functioning in young autistic children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55(1), 3–9. https://doi.org/10.1037/0022-006X.55.1.3
• Mayton, M., Wheeler, J., Menendez, A., & Zhang, J. (2010). An analysis of evidence-based practices in the education and treatment of learners with autism spectrum disorders. Education and training in autism and developmental disabilities. 539-551. https://doi.org/10.1177/215416471004500408
• Mesibov, G. B., & Shea, V. (2010). The TEACCH program in the era of evidence-based practice. Journal of Autism and Developmental Disorders, 40(5), 570–579. https://doi.org/10.1007/s10803-009-0901-6 Milli Eğitim Bakanlığı. (2006). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği. Ankara.
• Moher, D., Liberati, A., Tetzlaff, J., & Altman, D. G., The PRISMA Group. (2009). Preferred reporting items for systematic reviews and meta-analyses: The PRISMA statement. PLoS Medicine, 6(7), e1000097. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1000097
• Nowell, L. S., Norris, J. M., White, D. E., & Moules, N. J. (2017). Thematic analysis: Striving to meet the trustworthiness criteria. International Journal of Qualitative Methods, 16(1), 1-13. https://doi.org/10.1177/1609406917733847
• Omak, S., Alpdoğan, Y., & Sazak, E. (2022). Sınıfında osb’li öğrenci bulunan özel eğitim öğretmenlerinin özel alan yeterliklerine ilişkin görüşleri. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(1), 152-171. https://doi.org/10.31592/aeusbed.1030716
• Odabaşı, H. F. (2018). Özel eğitim ve eğitim teknolojisi-kuramdan uygulamaya. Pegem Akademi. Odom, S. L., Collet-Klingenberg, L., Wright, C., & Cook, B. (2018). Evidence-based practices for special education: A systematic review of research quality.
• Özdemir, D. (2019). Otizm spektrum bozukluğu olan öğrencilerin özel eğitim öğretmenlerinin alan yeterlilikleri bağlamında bilimsel dayanaklı uygulamalar hakkında görüşleri [Yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Patton, M. Q. (2014). Qualitative research & evaluation methods: Integrating theory and practice. Sage Publications.
• Rakap, S., & Kalkan, S. (Ed.). (2017). Özel gereksinimli çocukların eğitimi. Nobel Yayıncılık.
• Scheeler, M. C., McKinnon, K., & Stout, J. (2020). Effects of professional development on teachers’ implementation of evidence-based practices in inclusive classrooms: A systematic review. Teaching and Teacher Education, 92, 103062. https://doi.org/10.1016/j.tate.2020.103062
• Schreibman, L., Dawson, G., Stahmer, A. C., Landa, R., Rogers, S., McGee, G. G., Kasari, C., Ingersoll, B., Kaiser, A. P., Bruinsma, Y., McNerney, E., Wetherby, A., & Halladay, A. (2015). Naturalistic developmental behavioral ınterventions: empirically validated treatments for autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 45(8), 2411–2428. https://doi.org/10.1007/s10803-015-2407-8
• Talas, S. (Ed.). (2020). Özel eğitim. Nobel Yayıncılık. Taylan, S. B. (2025). Eevidence-based practices: views, knowledge and support status of special education teachers. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 1–17. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.1512341
• Tekin-İftar, E. (2018). Özel eğitimde bilimsel-dayanaklı uygulamalar: Tanım, tarihçe ve öneriler. Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü, 1-6.
• Tekin-İftar, E., Tosun, D. G., & Özen, A. (2023). Özel eğitim öğretmenlerinin bilimsel-dayanaklı uygulamalara ilişkin bilgileri, deneyimleri ve mesleki gelişim gereksinimleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (58), 3209-3235. https://doi.org/10.53444/deubefd.1368139
• Tekinarslan, İ. Ç., Arı, A., Bozak, B., Çay, E., & Çiçek, M. (2018). Özel eğitim öğretmen adaylarının bilimsel dayanaklı uygulamalar hakkındaki görüşleri. Journal of Human Sciences, 15(3), 1756-1772. https://doi.org/10.14687/jhs.v15i3.5373
• Travers, J. (2009). Qualitative research methods for special educators. International Journal of Inclusive Education, 13(2), 145–160. https://doi.org/10.1080/13603110701240669
• Ültay, E., Akyurt, H., & Ültay, N. (2021). Sosyal bilimlerde betimsel içerik analizi. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi (10), 188-201. https://doi.org/10.21733/ibad.871703
• Vaismoradi, M., Turunen, H., & Bondas, T. (2013). Content analysis and thematic analysis: Implications for conducting a qualitative descriptive study. Nursing & Health Sciences, 15(3), 398–405. https://doi.org/10.1111/nhs.12048
• Vuran, S., & Melekoğlu, M. (2022). Özel eğitimde kanıt temelli uygulamaların kalite göstergeleri ve sınıflandırılması: Alan yazın derlemesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (54), 1286-1313. https://doi.org/10.53444/deubefd.1150919
• Wang, C., Chen, H., Lin, X., Chen, S., & Hu, X. (2024). A systematic review of in-service special education teacher training in evidence-based practices for students with autism and developmental disabilities. https://doi.org/10.1177/215416472405900109
• Wong, C., Odom, S. L., Hume, K., Cox, A. W., Fettig, A., Kucharczyk, S., Brock, M. E., Plavnick, J. B., Fleury, V. P., & Schultz, T. R. (2015). Evidence-based practices for children, youth, and young adults with autism: third generation review. Journal of Autism and Developmental Disorders, 45(7), 1951–1966. https://doi.org/10.1007/s10803-014-2351-z
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. (11. baskı). Şeçkin Akademik ve Mesleki Yayınlar.
• Yin, R. K. (2018). Case study research and applications: Design and methods (6th ed.). SAGE Publications.
• Zahavı, D. (2022). Husserl’in fenomenolojisi (Çev. S. Bayazit). Say Yayınları.