Engellilik Hakkında Kavramsal Karmaşanın Nedenleri ve Türkiye’deki Durum

Yıl 2022, Cilt: 33 Sayı: 1, 291 - 315, 30.01.2022

Fatma Kahraman Güloğlu

https://doi.org/10.33417/tsh.989123

Cited By: 3

Öz

Bireysel ve toplumsal boyuta sahip olan engellilik kavramının anlaşılmasında bazı güçlükler bulunmaktadır. Bu çalışma engellilik hakkındaki kavramsal karmaşanın nedenlerini, Türkçe literatürdeki durumu tespit etmeyi, karmaşanın giderilmesi için çözüm önerileri getirmeyi ve böylece engellilik çalışmalarının daha iyi anlaşılmasını ve ilerlemesini amaçlamaktadır. Bu karmaşanın iki temel nedeni vardır. Birincisi; engellilik modellerinin ve sınıflandırmalarının engelliliğin bireysel ve toplumsal boyutunu ifade etmede zaman içinde değişen kavramları kullanmış olmalarıdır. İkincisi; engelliliğin tanımlanmasında çeşitli güçlüklerin bulunmasıdır. Bunun güçlükler arasında “engelliliğin bireysel ve sosyal yönünün ifade edilmesindeki eksiklikler; engelliliğin çok boyutlu, dinamik yapısının kültürün de etkisiyle engelliliğin tanımını güçleştirdiği ve bu nedenle ulusal ve uluslararası ortak bir tanımın zorluğu; farklı yorum ve alt kategorilere sahip olan engelliliğin yasal metinlerde ve sosyal politikalarda ihtiyaca göre farklı tanımlarının olması” gelmektedir. Bu kavramsal karmaşa Türkçe literatürde çok belirgindir. Sorun sadece hangi kavramın kullanılacağında değil, aynı zamanda kavramların nasıl tanımlanacağındadır.

Anahtar Kelimeler

Engellilik, Yeti yitimi, Sakatlık, Özürlülük, Özel Gereksinim

Reasons for Conceptual Confusion About Disability and the Situation in Turkey

Öz

There are some difficulties in understanding the concept of disability, which has individual and social dimensions. The aim of this study is to determine the causes of conceptual confusion about disability, the situation in the Turkish literature, to offer solutions to eliminate the confusion, and thus to provide a better understanding and progress of disability studies. There are two main reasons for this confusion. First; Disability models and classifications have used concepts that have changed over time to express the individual and societal dimensions of disability. Latter; There are several difficulties in defining disability. These difficulties can be listed as follows: "There are deficiencies in expressing the individual and social dimensions of disability. The multidimensional and dynamic structure of disability makes the definition of disability difficult with the influence of culture, and therefore a national and international common definition is difficult. Disability, which has different interpretations and subcategories, is found in legal texts and It is defined differently in social policies according to needs.” This conceptual confusion is very evident in Turkish literature. The problem is not only in which concept to use, but also in how to define the concepts.

Anahtar Kelimeler

Disability, impairment, cripple/malformation handicap, special need

Kaynakça

• Altuntaş, B. ve Atasü-Topçuoğlu, R. (2016). Engelli Bakımı – Sosyal Bakım ve Kadın Emeği. Ankara: Nika Yayınevi.
• Barton, L. (1998). Sociology, Disability Studies and Education. T. Shakespeare (Ed.). Disability ReaderSocial Science Perspectives içinde (s.53-64). London and New York: Cassell.
• Bezmez, D., Yardımcı, S. ve Şentürk, Y. (drl.). (2011). Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi Komitesi Genel Yorum No. 5 (1994). Engelli Kişiler. Erişim adresi: http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:GOQhejL03n8J:www.ihop.org.tr/wp-content/uploads/2007/12/ESKHKGY05.doc+&cd=2&hl=en&ct=clnk&gl=tr
• Burcu, E. (2006). Özürlü Kimliği ve Etiketlemenin Kişisel ve Sosyal Söylemleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 23(2), 61-83. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/597777 adresinden 08.03.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Burcu, E. (2007). Türkiye’de Özürlü Birey Olma Temel Sosyolojik Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Araştırma. Ankara: Hacettepe Üniversite Yayınları.
• Burcu, E. (2015). Engellilik Sosyolojisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Burkhauser, R. V., Houtenville, A. J. ve Wittenburg, D. C. (2003). A User’s Guide to Current Statistics on the Employment of People with Disabilities. D. C. Stapleton ve R. V. Burkhauser (Ed.), The Decline in Employment of People with Disabilities: A Policy Puzzle (s. 23-86) içinde. Michigan: W.E. Upjohn Institute for Employment Research
• Collins, K. ve Valentine. D. (2003). Discovering Women With Disabilities. Journal of Social Work of Disability & Rehabilitation, 2.4, s. 29-44. doi: 10.1300/J198v02n04_03.
• Cornell University Disability Statistics. (2018). Online Resourse for U.S. Disability Statistics – Frequently Asked Questions. Erişim adresi: http://www.disabilitystatistics.org/faq.cfm#
• Çitil, M. ve Üçüncü, M. K. (2018). Türkiye’de Engelli Hakları ve Engelliler Hukuku’nun Durumu. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 9 (35), 233-278. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/taad/issue/52647/693628
• Çocuklar İçin Özel Gereksinim Değerlendirmesi Hakkında Yönetmelik. (2019, 20 Şubat). Resmî Gazete (Sayı: 30692). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/02/20190220-1.htm
• Davis, L. J. (2011). Kimlik Siyasetinin Sonu ve Dismodernizmin Başlangıcı: İstikrarsız Bir Kategori Olarak Sakatlık Üzerine (F. B. Aydar, Çev.). D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Drl.), Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak (s. 501-520) içinde. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. (The Disability Studies Reader, s. 231-242, L. J. Davis, Der., 2006, NY: Routledge kitabından yeniden basılmıştır).
• Engelli Bireylerin İstihdam Edilebilirliğinin Artırılması Projesi (t.y.). İşlevsellik, Yeti Yitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırması, ICF-Temel Eğitim. Erişim adresi: http://hacettepemeslekirehabilitasyon.org.tr/wp-content/uploads/2017/03/ICF-Temel-E%C4%9Fitim-Dok%C3%BCman%C4%B1.pdf
• Engelliler Hakkında Kanun (2005, 1 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 25868). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5378.pdf
• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun ve Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (BM EHİS). (2018, 3 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 5825). Erişim adresi: https://www.engelsizbilisim.org/bm-engelli-haklari-sozlesmesi/
• Erişkinler İçin Engellilik Değerlendirilmesi Hakkında Yönetmelik. (2019, 20 Şubat). Resmî Gazete (Sayı: 30692). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/02/20190220-2.htm
• European Network on Independent Living ve European Youth Centre Strasbourg. (2014). Understanding and countering multiple discrimination faced by young people with disabilities in Europe. https://www.coe.int/t/dg4/youth/Source/Training/Study_sessions/2014_ENIL.pdf (11 Mart 2016).
• Fairchild, S. R. (2002). Women with Disabilities: The Long Road to Equality. [Electronic Version] Journal of Human Behaviour in the Social Environment, 6(2), 13-28. http://oanapirneci.ro/wp-content/uploads/2014/12/Disability-3.pdf adresinden 21.06.2016 tarihinde erişilmiştir.
• Garland-Thomson, R. (2002). Integrating Disability, Transforming Feminist Theory. NWSA Journal, 14(3), 1-32. doi: 10.1353/nwsa.2003.0005
• Giddens, A. ve Sutton, P. W. (2019). Sosyoloji (1. bs., 8. edisyon). (S. Tüfekçioğlu-Özdemir, A. N. Durakbaşa ve F. Karapehlivan, Yay. haz.). İstanbul: Kırmızı Yayınları. (Orijinal çalışma 2013 yılında yayımlanmıştır, 2017de 8. edisyonu yapılmıştır).
• Gleeson, B. (2011). Teknoloji Sakatlayıcı Kentin Üstesinden Gelebilir mi? (F. B. Aydar, Çev.). D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Drl.), Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak (s. 363-384) içinde. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. (Mind and Body Spaces: Geographies of Impairment, Illness and Disability, s. 97-116, R. Butler, Der., 1999, Londra: Routledge kitabından yeniden basılmıştır).
• Howards, I., Brehm, H. P. ve Nagi, S. Z. (1980). Disability from Social Problem to Federal Program. New York: Praeger Publishes.
• Hughes, B. ve Paterson, K. (2011). Sakatlık Sosyal Modeli ve Kaybolan Beden: Bir Yeti Yitimi Sosyolojisine Doğru (F. B. Aydar, Cev.). D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Drl.), Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak (s. 63-80) içinde. İstanbul: Koç Universitesi Yayınları. (Disability and Society, 12(3), s. 325-340, 1997 dergisinden yeniden basılmıştır).
• International Labour Organization. (2007). Achieving Equal Employment Opportunities for People with Disabilities through Legislation Guidelines. Erişim adresi: https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/76800/164___WEB__EEO_Guidelines_English_2007.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Jeager, P. T. ve Bowman, C. A. (2005). Understanding Disability Inclusion, Access, Diversity, and Civil Rights. The U.S.A.: Praeger Publishers.
• Kahraman-Güloğlu, F. (2017). Kesişimsel Yaklaşımla Engellilik ve Toplumsal Cinsiyet Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye Karşılaştırması. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Yer Alan Engelli Bireylere Yönelik İbarelerin Değiştirilmesi Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun. (2013, 25 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 28636). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/05/20130503-1.htm
• Karataş, K. (2002). Engellilerin Toplumla Bütünleşme Sorunları Bir Sosyal Politika Yaklaşımı. Ufkun Ötesi Bilim Dergisi, 2 (2), 43-55. Erişim adresi: https://drive.google.com/file/d/1ND14PvbiKIjnBn2D4tlqIRgvDcsJ_mgY/view
• Küçükaslan, B. (2011, 8 Eylül). “Sakat” Politiktir [Elektronik mesajlaşma listesi mesajı]. Erişim adresi: https://www.engelliler.biz/forum/ayrimcilikla-mucadele-insan-toplum-siyaset-bugun-yarin/76428-quotsakatquot-politiktir-tartisma.html
• Ligget, H. (1997). Stars are not born: an ınterpretive approach to the politics of disability. L. Barton ve M. Oliver (Eds), Disability Studies: Past Present and Future (s. 178-194) içinde. Erişim adresi: https://disability-studies.leeds.ac.uk/wp-content/uploads/sites/40/library/liggett-chapter11.pdf (Orijinal çalışma 1988 yılında yayımlanmıştır).
• Menda, E., Balkan, N., Berktay, N. (Hzl.). (2013). Engelsiz Türkiye İçin: Yolun Neresindeyiz?Mevcut Durum ve Öneriler. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. [Adobe Acrobat Reader sürümü]. https://gazetesu.sabanciuniv.edu/sites/gazetesu.sabanciuniv.edu/files/2013/13019_sabanci_rapor_tr.pdf.
• Mohamed, K. ve Shefer, T. (2015). Gendering disability and disabiling gender: Critical reflections on intersections of gender and disability. Agenda, 29, s. 2: 2-13. doi: 10.1080/10130950.2015.1055878
• Obrien, R. (2005). Gender, Disability and a Workplace Ethic of Care. The USA: Taylor & Francis Group.
• Oliver, M. ve Barnes, C. (1998). Disabled People and Social Policy: From Exclusion to Inclusion. J. Campling (Dizi Ed.), Longman Social Policy in Britain Dizisi. London and Newyork: Longman.
• Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmündeki Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2005, 1 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 25868). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5378-20120704.pdf
• Özürlülük Ölçütü, Sınıflandırması ve Özürlülere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik. (2013, 30 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 28603). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/03/20130330-4.htm
• Palmer, M. ve Harley, D. (2012). Models and measurement in disability: an international review. Health Policy and Planning, 27(5), 357-364. doi: 10.1093/heapol/czr047
• Peters, K. E. ve Opacich, K. (2006). Gender. G. L. Albrecht (Ed.), Encyclopedia of Disability (s. 761-765) içinde. California: SAGE Publications.
• Rimmerman, A. (2013). Social Inclusion of People with Disabilities National and International Perspectives. The USA: Cambridge Universtiy Press.
• S. Erol (kişisel iletişim, 24 Ekim 2019)
• Schiek, D. (2011). Organizing EU Equality Law Around the Nodes of “Race”, Gender and Disability. D. Schiek ve A. Lawson (Eds.), European Union Non-Discrimination Law and Intersectionality: Investigating the Triangle of Racial, Gender and Disability Discrimination (s. 11-28) içinde. UK: Ashgate Publishing Company.
• Scotch, R. K. (2000). Models of Disability and American with Disabilities Act. Berkeley Journal of Employment & Labor Law. 21(1), s. 213-222. doi:10.15779/Z38V91G
• Seyyar, A. (2001). Sosyal Siyaset Açısından Özürlüler Politikası (Almanya – Türkiye Mukayeseli) Özürlülerin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Hakları, Toplumun Özürlülere Karşı Sorumlulukları. İstanbul: TÜRDAV A.Ş.
• Seyyar, A. (2015). Dünya’da ve Türkiye’de Engelli Dostu Sosyal Politikalar. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Shakespeare, T. (2011). Sakatlık Sosyal Modeli (F. B. Aydar, Çev.). D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Drl.), Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak (s. 51-62) içinde. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. (The Disability Studies, s. 197-204, L. J. Davis, Der., 2006, Londra: Roudledge kitabından yeniden basılmıştır).
• Shakespeare, T., Bickenbach, J. E., Pfeiffer, D. ve Watson, N. (2006). Models. G. L. Albrecht (Ed.). Encyclopedia of Disability (s. 1102-1109) icinde. SAGE Publications. doi: 10.4135/9781412950510
• Sheppard, C. (2011). Multiple Discrimination in the World of Work. Geneva: International Labour Organization. [Adobe Acrobat Reader sürümü]. Erişim adresi: http://ilo.ch/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---declaration/documents/publication/wcms_170015.pdf
• Sosyal Hizmetler Kanunu. (1983, 24 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 18059). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2828.pdf
• Sungur-Erenoğlu, A. ve Yıldız, S. (2013). Fiziksel Erişilebilirlik. E. Menda, N. Balkan ve N. Berktay (Yay. haz.). Engelsiz Türkiye İçin Yolun Neresindeyiz? Mevcut Durum ve Öneriler (s. 123-171) içinde. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları.
• Şiriner-Önver, M. (2014). Yeti Yitimli Bireyleri Sakatlayan Kentsel Mekanlar. Toplum ve Sosyal Hizmet. 25 (2), s. 37-60. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/797814
• Şişman, Y. (2012). Özürlülük Alanında Kullanılan Kavramlar Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Sosyal Politika Çalışmaları, 7 (28), 69-85. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/197878
• Taşcı, F. (2018). Sosyal Politikada Dezavantajlı Gruplar: Tarih, Yaklaşım ve Uygulama. İstanbul: Kaknüs.
• Thomas, C. (2011). Sakatlık Kuramı: Kilit Fikirler, Meseleler ve Düşünürler (F. B. Aydar, Çev.). D. Bezmez, S. Yardımcı ve Y. Şentürk (Drl.), Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak (s. 31-50) içinde. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. (Disability Studies Today, s. 38-57, C. Barnes, M. Oliver ve L. Barton, Der., 2002, Oxford: Polity kitabından yeniden basılmıştır).
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982, 18 Ekim). Resmî Gazete (Sayı: 17863 (Mükerrer)). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709.pdf
• UNICEF Innocenti Research Center. (2007). Promoting the Right of Children with Disabilities. Erişim adresi: http://www.un.org/esa/socdev/unyin/documents/children_disability_rights.pdf
• World Health Organization. (1980). International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps. Geneva. [Adobe Acrobat Reader Surumu] Erişim adresi: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/41003/9241541261_eng.pdf?-sequenc
• World Health Organization. (2001). International Classification of Functioning, Disability and Health: ICF. Erişim adresi: http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/42407/9241545429.pdf?sequence=1
• World Health Organization. (2011). World Report on Disability. Erişim adresi: https://www.who.int/publications/i/item/9789241564182
• Yılmaz, V. (2016). Tarihsel Gelişimi ve Güncel İkilemleriyle Türkiyede Engellilik ve Sosyal Politikalar. B. Altuntaş (drl.). Dezavantajlı Gruplar ve Sosyal Politika içinde (s. 57-77). Ankara: Nobel.
• Yurtiçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmelik (2009, 25 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 27210). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/04/20090425-3.htm