Yol Kullanıcı Davranışlarının Edimsel Koşullanma Kuramı Çerçevesinde İncelenmesi: Trafik Uygulamaları Üzerine Nitel Bir Çalışma

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 57 - 74, 30.04.2024

Özlem Ersan , Meliha İrem Çelik , Hümeyra Güler

https://doi.org/10.38002/tuad.1358897

Öz

Bu çalışma kapsamında Dünya Sağlık Örgütü tarafından belirlenmiş olan beş farklı yol kullanıcı davranışına (hız yapma davranışı, alkollü araç kullanımı, emniyet kemeri kullanımı, çocuk koruma sistemleri kullanımı ve motosiklet kaskı kullanımı) yönelik trafik kurallarının caydırıcı etkileri Skinner’ın (1953) Edimsel Koşullanma Kuramı bağlamında incelenmiştir. Edimsel Koşullanmanın pekiştirme ve ceza bileşenlerini içeren caydırıcı kuralların, sürücüler tarafından nasıl algılandığını anlamak için nitel araştırma yapılmıştır. Araştırmada, ehliyet sahibi ve aktif araç kullanan 31 katılımcıdan yarı yapılandırılmış görüşmelerle veri toplanmıştır. Ardından edimsel koşullanma bileşenlerinin her biri için hazırlanan çoktan seçmeli sorularla en sık tercih edilen yöntem incelenmiştir. Bununla birlikte, yarı yapılandırılmış görüşmelerin pekiştirme ve ceza bileşenleri kapsamında temel başlıklarını belirlemek amacıyla içerik analizi uygulanmıştır. Sürücülerin en sık rapor ettiği ehliyet kaybetme düşüncesi, edimsel koşullanma bağlamında olumsuz cezanın en caydırıcı yöntem olduğu sonucunu vermiştir. İçerik analizi sonuçlarına göre “caydırıcı yaptırım uygulamaları” ve “sistem uygulamaları” adlı iki ana grup oluşmuştur. Araştırmada katılımcılara genel olarak trafik kurallarına neden uyulmadığına dair sorular yöneltilip cevaplar beklenmiştir. Elde edilen sonuçlar kapsamında caydırıcılığı en yüksek olan yaptırımın “ehliyete el konulması” olduğu ve bu yaptırımın sürücülerin günlük hayatını etkileyeceği yönünde bulgulara ulaşılmıştır. Dolayısıyla, ehliyet kaybetme algısının sürücülere daha fazla benimsetilmesi amacıyla denetimlerin sıklığının ve niteliklerinin arttırılmasının caydırıcılığı da arttıracağı ön görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

yol kullanıcı davranışları, caydırıcılık, edimsel koşullama, trafik kuralları

Investigation of Road User Behaviors in the Framework of Operant Conditioning Theory: A Qualitative Study on Traffic Practices

Öz

In this study, the deterrent effects of traffic rules on five different road user behaviors (speeding behavior, drunk driving, seat belt use, child restraint systems use and motorcycle helmet use) determined by the World Health Organization were examined in the context of Skinner’s (1953) Operant Conditioning Theory. Qualitative research was conducted to understand how aversive rules, which include the reinforcement and punishment components of Operant Conditioning, are perceived by drivers. In the study, data was collected through semi-structured interviews from 31 participants who had a driver's license and actively drove. Then, the most frequently preferred method was examined with multiple choice questions prepared for each of the operant conditioning components. In addition, content analysis was applied to determine the main topics of the semi-structured interviews within the scope of reinforcement and punishment components. The thought of losing a license, which is the most frequently reported by drivers, concluded that negative punishment is the most deterrent in the context of operant conditioning. According to the results of the content analysis, two main groups were formed, namely deterrent sanction practices and system practices. Finally, the participants were asked questions about why the traffic rules were not followed in general and their answers were expected. Within the scope of the results obtained, it has been found that the sanction with the highest deterrence is the seizure of the driver's license and this sanction will affect the daily life of the drivers. Therefore, it is predicted that increasing the frequency and quality of inspections will increase deterrence in order to make drivers adopt the perception of losing their license more.

Anahtar Kelimeler

road user behavior, deterrence, operant conditioning, traffic rules

Kaynakça

• Arıkan, D. ve Bekar, P., (2015). Ebeveynlerin sosyo-demografik özelliklerinin çocuk oto güvenlik koltuğu kullanımına etkisinin incelenmesi. İzmir Dr. Behçet Uz Çocuk Hastanesi Dergisi, 5(1):34-42. doi:10.5222/buchd.2015.034
• Avcı, M. ve Bilgin, H. (2019). Alkollü araç kullanımı nedeniyle sürücü belgesine geçici süreli el konulması işlemleri üzerine bir inceleme. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, (13), 129-166. https://doi.org/10.18771/mdergi.581884
• Baron, A. ve Galizio, M. (2005). Positive and negative reinforcement: Should the distinction be preserved?. The Behavior Analyst, 28, 85-98.
• Bektaş, S. ve Hınıs, M. A. (2009). Emniyet kemeri kullanımına etki eden faktörlerin otomobil sürücüleri için tahmin modeli. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fen Bilimleri Dergisi, 25(1), 208-222. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erciyesfen/issue/25576/269792
• Berry, T. D. ve Geller, E. S. (1991). A single‐subject approach to evaluating vehicle safety belt reminders: Back to basics. Journal of Applied Behavior Analysis, 24(1), 13-22.
• Biçen, S. (1999). Trafik kazalarında polis yönetimi sürücü davranışları. Polis Bilimleri Dergisi, 1(3), 91-99.
• Brühwiler, P. A., Stämpfli, R., Huber, R. ve Camenzind, M. (2005). CO2 and O2 concentrations in integral motorcycle helmets. Applied Ergonomics, 36(5), 625-633.
• Bucak, İ. H., Almiş, H., Benli, S., Geyik, M., ve Turgut, M. (2018). An evaluation of factors influencing the use of child car safety seats and safety belts by families presenting to the pediatric emergency department. Çocuk Acil ve Yoğun Bakım, 5(1), 20. https://doi.org/10.4274/cayd.06078
• Connor, J., Norton, R., Ameratunga, S. ve Jackson, R. (2004). The contribution of alcohol to serious car crash injuries. Epidemiology, 337-344.
• Çavdar, A., Uçar, M. ve Kılıçaslan, İ. (2008). Trafik kazalarına sebep olan yüksek hız kusurlarının denetimi ve aktif güvenlik sistemler ile kontrolü. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 23(1), 187-198. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gazimmfd/issue/6675/88321
• Çöl, D., Biçer, S., Uğraş, M., Giray, T., Küçük, Ö., Çiler Erdağ, G., ve Vitrinel, A. (2014). Ailelerin çocuk oto güvenlik koltuğu kullanma oranları ve bilgi düzeyleri üzerine anket çalışması. Çocuk Acil ve Yoğun Bakım Dergisi, 1(2), 87-95. https://doi.org/10.5505/cayb.2014.87597
• Daniels, A. C. ve Daniels, J. E. (Ed.) (2004). Performance management: Changing behavior that drives organizational effectiveness. Atlanta, GA: Performance Management Publications.
• Delice, M. (2013). Hız, alkol ve genel trafik denetimlerinin trafik kazaları üzerindeki etkilerinin incelenmesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(2), 27-44.
• Demir Bayram, S. (2021). Alkollü araç kullanma nedeniyle uygulanan idari ve cezai yaptırımlar. Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 18(2), 1711-1746. https://dergipark.org.tr/tr/pub/yuhfd/issue/66299/1037195
• Desapriya, E., Shimizu, S., Pike, I., Subzwari, S. ve Scime, G. (2007). Impact of lowering the legal blood alcohol concentration limit to .03 on male, female and teenage drivers ınvolved alcohol-related crashes in Japan. International Journal of Injury Control and Safety Promotion, 14(3), 181-187.
• Drew, L., Royal, D., Moulton, B., Peterson, A. ve Haddix, D. (2010). National survey of drinking and driving attitudes and behaviors: 2008: Volume 1: Summary Report (No. DOT HS 811 342). United States. Department of Transportation. National Highway Traffic Safety Administration.
• Duncan, S. C., Duncan, T. E., ve Strycker, L. A. (2002). A multilevel analysis of neighborhood context and youth alcohol and drug problems. Prevention Science: The Official Journal of the Society for Prevention Research, 3(2), 125–133. https://doi.org/10.1023/a:1015483317310
• Durbin, D. R., ve Committee on Injury, Violence, and Poison Prevention (2011). Child passenger safety. Pediatrics, 127(4), e1050–e1066. https://doi.org/10.1542/peds.2011-0215
• Dünya Sağlık Örgütü (2018). Yol güvenliği küresel durum raporu 2018. https://www.who.int/publications/i/item/9789241565684 sitesinden alınmıştır.
• Dünya Sağlık Örgütü (2023). Yol güvenliği küresel durum raporu 2023. https://www.who.int/publications/i/item/9789240086517 sitesinden alınmıştır.
• Emniyet Genel Müdürlüğü Trafik Başkanlığı. (2021). Karayolu trafik güvenliği eylem planı 2021-2023. https://trafik.gov.tr/karayolutrafikyonet13 sitesinden alınmıştır.
• Emniyet Genel Müdürlüğü Trafik Başkanlığı. (2022). Trafik istatistik bülteni. https://www.trafik.gov.tr/istatistikler37
• Emniyet Genel Müdürlüğü Trafik Başkanlığı. (2023). 2023 yılı trafik ceza rehberi. http://www.trafik.gov.tr/trafik-mevzuat sitesinden alınmıştır.
• Fabbri, A., Marchesini, G., Dente, M., Iervese, T., Spada, M. ve Vandelli, A. (2005). A positive blood alcohol concentration is the main predictor of recurrent motor vehicle crash. Annals of Emergency Medicine, 46(2), 161-167.
• FIA Otomobil ve Toplum Vakfı (2011). Kasklar: Karar organları ve uygulayıcılar için karayolu güvenliği el kitabı. (Emniyet Genel Müdürlüğü Trafik Araştırma Merkezi Müdürlüğü, Çev.) Ankara: EGM Trafik Hizmetleri Başkanlığı Yayınları (Orijinal çalışma basım tarihi 2006)
• Furnham, A. ve Saipe, J. (1993). Personality correlates of convicted drivers. Personality and Individual Differences, 14(2), 329-336.
• Giles, M. J. (2004). Driver speed compliance in Western Australia: A multivariate analysis. Transport Policy, 11(3), 227-235.
• Gottfredson, M. R. ve Travis, H. (1990). A general theory of crime. Stanford, CA: Stanford University Press.
• Gruenewald, P. J., Johnson, F. W. ve Treno, A. J. (2002). Outlets, drinking and driving: A multilevel analysis of availability. Journal of Studies on Alcohol, 63(4), 460-468.
• Gülada, M. O., Avcı, Ö. ve Çakı, C. (2023). Emniyet kemerinin trafik güvenliğindeki rolü: Kamu spotlarının nitel analizi. Trafik ve Ulaşım Araştırmaları Dergisi, 6(1), 59-79.
• Hancı, İ. H., Aşıcıoğlu, F., Arslan, Ç., Coşkunol, H., Şirin, H., Dener, Y., ve Yaylacı, S. (2009). Türk ceza yasasına göre alkollü araç kullanmanın güvenli sürüş yeteneğine etkileri. Çalıştay Sonuç Bildirgesi. Adli Bilimler Dergisi, 8(4), 64-89.
• Homel, R. (1993). Drink-driving law enforcement and the legal blood alcohol limit in new south wales. Accidental Analysis and Prevention, 26(2), 147-155.
• Ilgaz, A. ve Saltan, M. (2017). Ortalama hız uygulamalarında yasal konular: Hız ihlali üzerine bir uygulama ve analiz. Mühendislik Bilimleri ve Tasarım Dergisi, 5(3), 495-506.
• Johnston, I. (2004). Reducing injury from speed related road crashes. Injury Prevention, 10(5), 257-259.
• Kaçaroğlu, G., Amado, S. ve Akün, E. (2004). Hız ihlali yapan sürücülerin ihlale ilişkin nedensel atıflarının ve kişilik özelliklerinin incelenmesi. Türk Psikoloji Yazıları, 7(13), 1-23.
• Lajunen, T. ve Özkan, T. (2010). Motosiklet kaskları ile kaza önleme seçenekleri: Türkiye. (COST 357- PROHELM). Ortadoğu Teknik Üniversitesi. https://app.trdizin.gov.tr/publication/project/detail/TVRBMk16VTE
• Liu, B. C., Ivers, R., Norton, R., Boufous, S., Blows, S. ve Lo, S. K. (2008). Helmets for preventing injury in motorcycle riders. Cochrane Database of Systematic Reviews, (1). CD004333. https://doi.org/10.1002/14651858.CD004333.pub3
• MacLeod, J. B., DiGiacomo, J. C. ve Tinkoff, G. (2010). An evidence-based review: Helmet efficacy to reduce head injury and mortality in motorcycle crashes: EAST practice management guidelines. Journal of Trauma and Acute Care Surgery, 69(5), 1101-1111.
• Mutlu, M. M. ve Alver, Y. (2014). Genç sürücülerin trafik kural ihlalleri ve sosyo-ekonomik yapıları arasındaki ilişkiler: Aydın ve Malatya örnekleri. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 20(9), 344-350. https://doi.org/10.5505/pajes.2014.19970
• National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. (2001). Alcohol and transportation safety. Alcohol Alert, 52. http://pubs.niaaa.nih.gov/publications/aa52.htm.
• Paternoster, R. ve Bachman, R., (2001). Explaining criminals and crime. Roxbury Publishing Company: Los Angeles, CA.
• Porter, B. E. (Ed.). (2011). Handbook of traffic psychology. Academic Press.
• Ross, H. L. ve Gonzales P. (1988). Effects of lience revocation on drunk driving offender. Accidental Analysis And Prevention, 20(5), 379-391.
• Schermer, C. R. (2006). Alcohol and injury prevention. Journal of Trauma and Acute Care Surgery, 60(2), 447-451.
• Schlenker, B. R. ve Weigold, M. F. (1992). Interpersonal processes involving impression regulation and management. Annual Review of Psychology, 43(1), 133-168.
• Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Free Press, New York.
• Sungur, İ., Akdur, R., ve Piyal, B. (2014). Türkiye’deki trafik kazalarının analizi. Ankara Medical Journal, 14(3), 114-124.
• Sümer, N. (2002). Trafik kazalarında sosyal psikolojik etmenler: Sürücü davranışları, becerileri ve sosyal politik çevre. Türk Psikoloji Yazıları, 5(9-10), 1-36.
• Sümer, N. ve Kaygısız, Ö. (2015). Türkiye’de denetleme, cezalar ve trafik güvenliği göstergeleri arasındaki ilişkiler: 2008-2012 yılları analizi. Turkish Journal of Public Health, 13(3), 193-205.
• Şen Celasin, N. ve Sevinç, H. Y. (2019). Araç içinde çocuk güvenliği: Çocuk oto güvenlik koltuğu kullanımı. Life Sciences, 14(4), 94-103. https://dergipark.org.tr/tr/pub/nwsals/issue/49793/562561
• Thompson, N. J., Sleet, D. ve Sacks, J. J. (2002). Increasing the use of bicycle helmets: Lessons from behavioral science. Patient Education and Counseling, 46(3), 191-197.
• Vissers, L., Houwing S. ve Wegman F. (2018) Alcohol-related road casualties in official crash statistics. https://www.itf-oecd.org/alcohol-related-road-casualties-official-crash-statistics
• Wallén Warner, H. (2006). Factors influencing drivers' speeding behaviour (doktora tezi). Acta Universitatis, Upsaliensis.
• Yontar, İ. G., & Aras, B. B. (2018). Motosiklet kullanımının kentsel trafik güvenliği üzerine etkisi: İzmir üzerine bir araştırma. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 611-640.