ERZURUM’DA STRATEJİK BİR URARTU KALESİ: TEPEKÖY PİR ALİ BABA

Yıl 2016, Sayı: 19, 137 - 157, 01.01.2016

Oktay Özgül

Öz

Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nin önemli bir kısmını meydana getiren Erzurum Ovası ve çevresi, barındırdığı büyük nehirler, verimli otlaklar ve tarım alanları ile Eskiçağ’dan itibaren kesintisiz yerleşim görmüştür. Erzurum ilinin yüksek rakımı, hayvancılık için müsait alanlar oluştururken, ovalar, tarım için uygun sahalar meydana getirmiştir. İlk Tunç Çağı’ndan itibaren yerleşim gören bölge, önemli yol güzergâhlarının kesişme noktasında olmasından dolayı bölgeler arası kültürlerin yayılmasında ve taşınmasında kilit bir rol oynamıştır. Özellikle İran-Doğubayazıt- Ağrı-Horasan-Pasinler-Erzurum-Erzincan yolu, Eskiçağdan itibaren bütün Kuzeydoğu Anadolu’da yaşamış Hurri- Diauehi-Urartu uygarlıklarının kullanmış oldukları en işlek yoldur. MÖ. I. Binden itibaren bölgede ağırlığını hissettiren Urartular, başkent Tuşpa’dan başlayarak kuzeye doğru bir genişleme siyaseti izlemişlerdir. Bu süreçte Erzurum’daki Dia u ehi Krallığı’nı da hâkimiyet altına almak için birçok sefer düzenleyen Urartular, bölgedeki hâkimiyetlerini kuvvetlendirmek, askeri ve lojistik manada kontrolü tam anlamıyla sağlayabilmek için önemli yol kavşaklarına kaleler ve garnizonlar inşa etmişlerdir.Bu araştırma, Urartuların Erzurum Ovası’ndaki hâkimiyetlerini sağlamlaştırmak ve Palandöken Dağları’nın eteğindeki Tepeköy Pir Ali Baba Kalesi’ni tanıtmak üzere kurgulanmıştır. Bu kalenin, Erciş/Patnos/Tahir Geçidi/ Horasan/Hasankale/Erzurum yollarını ve maden yataklarını kontrol altında tutmak için yapılmış olduğunu ileri sürebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Kuzey Doğu Anadolu, Diauehi, Urartular, Yazılıtaş Yazıtı, Erzurum, Tepeköy Kalesi/Pir Ali Baba

A STRATEGIC URARTIAN FORTRESS IN ERZURUM: TEPEKÖY PİR ALİ BABA

Öz

The Plain of Erzurum and it’s surrounding area that forms the significant part of the Northeaste in Anatolia Region has been a settled area since the ancient times due to it’s large rivers, fertile pastures and farmlands. While the higher altitudes of Erzurum provides suitable areas for the animal husbandry, its plains provide land for agriculture. This area, settled since the Bronze Age, is at the intersection of important routes and thus it plays an important role in spreading and expanding cultures. Specifically Iran-Doğubeyazıt-Ağrı-Horasan-Pasinler-Erzurum-Erzincan route was the busiest route among the Ancient North-Eastern civilizations such as Hurri, Diauehi and Urartu that kept the rulling power in the region and expanded from its capital Tuşpa towards north beginning with the 1st millennium BC. In this period, Urartians built fortresses and posts at the important intersections in order to strengthen their power on the region and seize the control af military might

Anahtar Kelimeler

Northeast Anatolia, Diauehi, Urartians, Yazılıtaş Inscription Erzurum, Tepeköy Fortress, Pir Ali Baba

Kaynakça

• ADONTZ, N. 1946. Historie d’ Armenia: les Origines du Xe Siecle au VIe (V.J.C.). Paris.
• ALBRIGHT, W.F. 1926. “The Jordan Valley in the Bronze Age”, AASOR: 13-74.
• ALPMAN, A. 1981. “Hurriler”, A.Ü. DTCFD Tarih Araştırmaları Dergisi 14/25: 283-313.
• ARSEBÜK, G. 1974. Altınova’da Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak Çömlek Arasındaki İlişkiler Sorunu, (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul.
• ARSEBÜK, G.1979. “Altınova’da (Elazığ), Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak-Çömlek Arasındaki İlişkiler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Cilt I. Ankara: 81-92.
• ASLAN, M. 2000. “Kolkhis Bölgesi’nin Tarihi Coğrafyasına İlişkin Bazı Notlar”, Arkeoloji Sanat Dergisi. 22/97: 26-41.
• AYDIN, N. 1991. “Güzelhisar Urartu Kitabesi”, Belleten LV/213: 323-330.
• BALCER, J. M. 1995. The Persian Conquest Of The Greeks. Konstanz.
• BALKAYA, İ.S. 1995. En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Hasankale ve Çevresi, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum.
• BAŞTÜRK, M. B. 2013. “Urartu Devletinin Kurucuları Üzerine: Labturi ?=? Lutibri, 35 Yıl Sonra, Yeniden”, Tarhan Armağanı M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler (Eds. O. Tekin/M. H. Sayar/E. Konyar). İstanbul: 69-78.
• BELLI, O. 1977. Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• BELLI, O. 1982. “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi I.İstanbul.
• BELLI, O. 2000. “Doğu Anadolu’da Yol Şebekesinin Araştırılması”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi. Ankara: 409-415.
• BELLI, O/CEYLAN, A. 2002. “Kuzeydoğu Anadolu’da Bir Tunç Çağı ve Urartu Kalesi; Yoğunhasan”, TÜBA-AR V:119-142.
• BELLI, O/CEYLAN, A. 2005. “2003 Yılı Aşağı Ve Yukarı Anzaf Kalesi Kazıları”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Ankara:175-188.
• BELLI, O/KONYAR, E. 2003. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri/Early Iron Fortresses And Necropolises In East Anatolia, İstanbul.
• BİNGÖL,A./CEYLAN ,A./TOPALOĞLU , Y. / GÜNAŞDI, Y. 2008. “2008 Yılı Erzincan-Erzurum-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara: 375-399.
• BINGÖL, A. 2013. “Hurriler’in Siyasi Organizasyonları”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/1: 115- 133.
• BURNEY, C/LANG, D.M. 1971. The Peoples of the Hills. London.
• BURNEY, C.A. 1958. “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”, Anatolian Studies VIII: 157-209.
• CAVAIGNAC, E. 1936. Le Probleme Hittite. Paris.
• CEYLAN, A. 2002. “Horasan ve Çevresi Araştırmaları Işığında Yazılıtaş Yazıtı”, Çağlayan Aras. Erzurum: 14-16.
• CEYLAN, A. 2003. “2001 Yılı Erzincan-Erzurum-Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”, 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara: 311-324.
• CEYLAN, A. 2008a. “Kuzeydoğu Anadolu Yüzey Araştırmalarının Bir Değerlendirmesi”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/39: 103-117.
• CEYLAN, A. 2008b. Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Erzincan-KarsIğdır 1998-2008). Erzurum.
• CEYLAN, A. 2015a. “Yeni Bulgular Işığında Kuzeydoğu Anadolu’da Diauehi Krallığı ve Urartular”. Erzurum.
• CEYLAN, A. 2015b. Doğu Anadolu Araştırmaları II ( Erzurum-ErzincanKars-Iğdır). Erzurum.
• CEYLAN, N. 2015a. “Urartular’ın İran’daki Krali Kenti Bastam”, Belgü II: 137-159.
• CEYLAN, N 2015b. Kuzeybatı İran’da Urartu Yerleşmeleri, (Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). Kars.
• ÇILINGIROĞLU, A. 1980. “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi (Umudum Tepe (Kalortepe)”, Anadolu Araştırmaları VIII: 191-194.
• ÇILINGIROĞLU, A. 1983. “Urartu Sur Duvarları Üzerine Düşünceler”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi-II: 28-37.
• ÇILINGIROĞLU, A. 1988. “Van Dilkaya Höyüğü Kazısı”, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı I. Ankara: 229-247.
• ÇILINGIROĞLU, A. 1994. Urartu Tarihi. İzmir.
• ÇILINGIROĞLU, A. 1997. Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı. İzmir.
• DIAKONOFF, I.M/S.M. KASKHAI 1981. Geographical Names According to Urartian Textes. Wiesbaden.
• DZHAPARIDZE, O. M. 1964. “The Culture of Early Agricultural Tribes in the Territory of Georgia”, VII. Congress Of Anthropological and Ethnological Sciences. Moskova: 4-9.
• DOĞANAY, H.1989. Erzurum’un Genel Coğrafî Özellikleri Şehri Mübarek. Ankara.
• DYSON, R.H. 1968. “The Archaeological Evidence of the Second Millennium B.C. on the Persian Plateu”, CAH II: 14-16.
• DÖNMEZ, Ş.2012. “Oluz Höyük, Karadeniz’de Persler”, Aktüel Arkeoloji 5/25: 140-145
• ERDOĞAN, S.2006. Minua Kanalı ve Urartu Bahçeleri (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi).Van. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERKMEN, M/CEYLAN, A. vd. 2002. “2000 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu. Ankara: 73-85.
• ERKMEN, M/CEYLAN, A. 2003. 2001 Pasinler Kalesi Kazısı, 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Çalışmaları Sempozyumu. Denizli: 17-29.
• ERKMEN, M/CEYLAN A. vd. 2008. “2006 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı-III. Ankara: 491-505.
• ERKMEN, M/CEYLAN, A. vd., 2009. “2007 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-II. Ankara: 217-233.
• ERKMEN, M/GÜNAŞDI, Y. vd. 2011. “2009 Yılı Erzurum Kale Kazısı”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı-III. Ankara: 148-166.
• ERZEN, A. 1992. Doğu Anadolu ve Urartular. Ankara.
• GARSTANG, J/GURNEY, O. 1959. The Geography of the Hittite Empire. London.
• GOETZE, A. 1928. “Madduwattas”, MVAEG XXXII: 1-178.
• GÜNAŞDI, Y/TOPALOĞLU,Y/BINGÖL, A/ CEYLAN, A. 2011. 2010 Yılı Erzincan-Erzurum-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları, 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı 3. Ankara: 49-71.
• GÜNAŞDI, Y. 2015. “Erzincan Sırataşlar Kalesi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/9: 113-131.
• GÜNAŞDI, Y. 2015. “Erzurum Kalesi Kazısı (Excavations on Erzurum Castle)”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu. Cambridge Scholars Publishing II: 432-442.
• GÜNEY, E. 1990. “Dicle Irmağında Kelek Taşımacılığı”, Coğrafya Araştırmaları-2: 323-328.
• GÜNERI, A/ERKMEN, M./GÖNÜLTAŞ, B. 2003. “Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları 2001 Yılı Çalışmaları”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı - I. Ankara: 249-258.
• HARMANKAYA, S/TANINDI, O./ÖZBAŞARAN, M. 1998. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri 3. Kalkolitik: Pulur.
• HARMANKAYA, S/TANINDI, O./ÖZBAŞARAN, M. 1998. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri 3, Kalkolitik: Karaz Höyük.
• HOOD, S. 1951. “Excavations at Tabara el-Akrad 1948-1949”, Anatolian Studies XXIII. 153-158.
• HERZFELD, E. 1968. The Persian Empire: Studies in Geography and Ethnography of the Ancient Near East. Wiesbaden.
• HERODOT 1993. Herodot Tarihi (Çev. Müntekim Ökmen). İstanbul.
• HONIGMANN, E. 1970. Bizans Devletinin Doğu Sınırı. İstanbul.
• IŞIKLI, M. 2011. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi. İstanbul.
• KARAOSMANOĞLU, M. 2011. “Erzincan Altıntepe Kazısı”, Urartu–Doğu’da Değişim/ Transformation in the East. İstanbul. 366 -375.
• BUCCELLATI, M. K. 1974. The Early Trans-Caucasian Culture Geographical İnteraction (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Chicago.
• KODAY, S. 2005. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Hayvancılık. Erzurum.
• KONAKÇI, E/BAŞTÜRK, M.B. 2009. “Military And Belgium, Militia In the Urartian State”, Ancient West & East 8: 169-201.
• KOŞAY, H.Z./VARY, H. 1961. Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı. Ankara.
• KOŞAY, H.Z/VARY, H. 1964. Pulur Kazısı. Ankara.
• KOŞAY, H.Z./TURFAN, K. 1959. “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten XXIII/91: 349-413.
• KLEISS, W. 1970. “Bastam, Survey of Excavations in Iran During 1968- 69”, Iran VIII: 176-178.
• KLEISS, W. 1972. “Ausgrabungen in der Urartäischen Festung Bastam (Rusahinili) 1970”, Archäologische Mitteilungen aus Iran. Neue Folge 5: 7-68.
• KROLL, S. 1976. “Keramik urartaischer Festungen in Iran, ein Beitrag zur Expansion Urartus in Iranisch- Azarbaidjan”, AMI II: Berlin.
• KROLL, S. 2011. “İran’daki Urartu Şehirleri/Urartian Cities in Iran”, Doğuda Değişim (Eds. K. Köroğlu/E. Konyar). İstanbul: 150-169.
• KSENOPHON, 1998. Anabasis (Çev. Tanju Gökçol). İstanbul.
• KÖNIG, F.W. 1955-1957. Handbuch Der Chaldäischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner, Beiheft. Graz.
• KÖROĞLU, K. 2001. “Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi Coğrafyası”, Belleten LXIV/241: 717-741.
• LUCKENBILL, D.D. 1927. Ancient Records or Assyria and Babylonia I: 1926- 1927. Chicago.
• MEMIŞ, E. 2007. Eskiçağda Mezopotamya: En Eski Çağlardan Asur İmparatorluğu’nun Yıkılışına Kadar. İstanbul.
• MELIKISHVILI, G.A.1937. “Dıauehi”, Vestnik Drevnej İstorli. Moskova.
• MELIKISHVILI, G.A.1960. Urartskie Klinoobraznye Nadpisi. Moskova.
• MEYER, E. 1954. Geschichte des Altertums. Stutgart.
• ORTHMANN, W. 1968-69. “Eine Urartaeischer Inschrift in Avnik”, Archiv für Orientforschung 22: 77-78.
• OZAN, A. 2006. “Urartu Krallığı’nın Kuzey Yayılımı: Nedenler ve Sonuçlar, (The Northern Expansion of the Urartian Kingdom: Reasons and Results”), Arkeoloji Dergisi VII/2: 33-47.
• ÖZEY, R. 1985. Dumlu ve Çevresi. Bölgesel Coğrafya Açısından Bir Etüd. (Atatürk Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum.
• ÖZEY, R. 2002. Siyasi Coğrafya. İstanbul.
• ÖZGÜÇ, T. 1961. “Altıntepe Kazıları – Excavations Altıntepe”, Belleten XXV / 98: 253-290.
• ÖZGÜL, O. / CEYLAN, A. / BINGÖL, A. / TOPALOĞLU,Y. / GÜNAŞDI, Y. / ÜNGÖR, İ. 2013. “2011 Yılı Erzincan-Erzurum-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, 30.Araştırma Toplantısı 2. Ankara: 277-293.
• ÖZGÜL, O. 2011. Eskiçağda Yukarı Aras Vadisi (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum.
• ÖZGÜL, O. 2015. “Erzurum Tortum’da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/9: 69-92.
• PALUMBI, G. 2003. “Red-Black Pottery: E.Eastern Anatolian and Transcaucasian Relationships around the Mid-Fourth Millennium BC. Ancient Near Eastern BC”, Studies 40, 80-134.
• PAYNE, R.M. 2006. Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu. İstanbul.
• PEHLIVAN, M. 1984. En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi (Atatürk Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum.
• PEHLIVAN, M. 1991a. Daya(e)ni /Diau(e)hi. Erzurum.
• PEHLIVAN, M. 1991b. Hayaşa. Erzurum.
• PERFEREÇ, E. 2001. Kuzeybatı İran’da Gri Çanak-Çömleğin Değişim Süreci (Tarbiat Müderris Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Tahran.
• POLAT, S. 2003. Karasu Havzasının Hidrojeomorfolojik Etüdü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul.
• PIOTROVSKY, B. B. 1962. “The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.”,VI. International Concress of Prehistori cand Proto historic Sciences. Moscow.
• ROLLINGER, R. 2007. “Med Krallığı-Hayalet İmparatorluğu”, Arkeoatlas 6: 8-18.
• RYAN, C. V. 1954. A Guide to the Known Minerals of Turkey. Ankara.
• SAGONA, A. 1984. The Caucasian Region in the Early Bronze Age I-III. Bar International Series 214 (i). Oxford.
• SAGONA, A/SAGONA, C. 1998. “Excavations at Sos Höyük 1998”, 21.Kazı Sonuçları Toplantısı XXI-I. Ankara: 143-145
• SAGONA, A. 2000. “Sos Höyük and the Erzurum Region in Late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeast Anatolia”, Varia Anatolica XI (Eds. C.Marro/H. Hauptmann). Paris: 329-335.
• SAGONA, A/ZIMANSKY, P. 2015. Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye’nin En Eski Kültürleri MÖ 1.000.000-550. İstanbul.
• SAĞLAMTIMUR, A.H. 2000. Urartu Krallığı’nın Ekonomik Yapısı (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi). İzmir.
• SALVINI, M. 1967. Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della Formazione del regnodi Urartu. Roma.
• SALVINI, M. 2006. Urartu Tarihi ve Kültürü. İstanbul.
• SALVINI, M. 2008. Corpus Dei Testi Urartei. Roma.
• SAYCE, A. H. 1882. “The Cuneiform Inscriptions of Van”, JRAS 14, no. 1-57: 377-732.
• SAYCE, A. H.1893. “The Cuneiform Inscriptions of Van, part 4”, JRAS 25, no. 69-79: 1-39
• SAN, 1994. Urartu Krallığı’nın Kuzey ve Kuzeydoğu Yayılımı (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir.
• SEVIN, V.1989. “Urartular’a Ait Dünyanın En Eski Karayolu”, Anadolu Araştırmaları XI: 47-63.
• SEVIN, V. 1999. “The Origins of the Urartians in the Light of the Van/ Karagündüz Excavations”, AS 49:159-164.
• SEVIN, V. 2000. “Urartu Bahçeleri”, Belleten, 240: 395- 403.
• SMITH, A. 2012. “The Prehistory of an Urartian Landscape”, BiainiliUrartu The Proceedings of the Symposium held in Munich 12-14 October 2007: (Eds.S. Kroll/C. Gruber/U. Hellwag/M. Roaf/P. Zimansky). Münih: 39-52.
• SUMMERS, G. D. 1993. “Archaeological Evidence for the Achaemenid Period in Eastern Turkey”, Anatolian Studies 43: 85-108.
• SCHULZ, F. E. 1840. “Memoire sur le lac de Van et ses Environs”, JA 3(9):257-323.
• ŞENYURT, Y. 2005. “Doğu Anadolu’da Bir Erken Demir Çağı Tepe Yerleşmesi, Büyükardıç”. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 2. Gazi Üniversitesi Arkeolojik Çevre Değerleri Araştırma Merkezi. Ankara.
• ŞENYURT, Y. 2005. “Erzurum Ovası’nda Bir Demir Çağı Yerleşmesi Tasmasor”, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 4. Gazi Üniversitesi Arkeolojik Çevre Değerleri Araştırma Merkezi. Ankara.
• ŞENYURT, Y/İBIŞ R. 2005. “Aşkale Ovasında Bir Demir Çağ ve Ortaçağ Yerleşmesi, Güllüdere”, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 2. Gazi Üniversitesi Arkeolojik Çevre Değerleri Araştırma Merkezi. Ankara.
• ŞENYURT, Y/EKMEN, H. 2005. “Pasinler Ovası’nda Bir Demir Çağı Yerleşmesi Tetikom”, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 1.Gazi Üniversitesi Gazi Üniversitesi Arkeolojik Çevre Değerleri Araştırma Merkezi. Ankara.
• TARHAN, M.T. 1978. MÖ XIII. Yüzyılda “Uruatri” ve “Nairi” Konfederasyonları (İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Doçentlik Tezi). İstanbul.
• TARHAN, M.T/SEV I N, V. 1977. “Van Bölgesi’nde Urartu Araştırmaları II: Konut Mimarlığı”, Anadolu Araştırmaları 4-5: 347-362.
• TARKAN, T. 1974. ”Ana Çizgileriyle Doğu Anadolu Bölgesi”, A.Ü. 50. Yıl Armağanı. Erzurum.
• TUNCEL, M. 1996. “Fırat”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi XIII. İstanbul: 31-33.
• TUNCEL, M. 1991. “Aras”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi III. Ankara: 332-335.
• THISSEN L. C. 1985. “The Late Chalcolithic and Early Bronze Age Pottery from Hayaz Höyük”, Anatolica XII: 75-130.
• ÜNGÖR, İ. 2015. “Urartu Kale Kazıları (Pasinler Kalesi)”, Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu. Cambridge Scholars Publishing II: 432-442.
• YALÇIN, H.G. 2012. Die Karaz. İstanbul.
• YALÇINLAR, İ. 1973. “Doğu Anadolu’nun Jeolojik Temel Strüktürleri”, Coğrafya Enstitüsü Dergisi 10: 18-19.
• YAKAR, J. 1985. The Later Prehistory of Anatolia. The Late Chalcolithic and Early Bronze Age. BAR-2: İnternational Series 268 (i), (ii). Oxford.