GEÇMİŞTEN BUGÜNE ÖLÜM OLGUSUNA VE RİTÜELLERE BİLİMSEL YAKLAŞIM

Yıl 2018, Sayı: 1, 13 - 28, 01.03.2018

Umut Parıltı Ahmet Uhri

Öz

Paleolitik Çağ’dan bugüne kadar farklı coğrafyalarda farklı topluluklar farklı kültürler yaşamıştır. Bu topluluklarınyaşam tarzlarına ve gelenek-göreneklerine bağlı kalınarak, ölüm olgularına ve ritüellerine ilişkin veriler arkeolojikkazılarla belgelenmektedir. Ele geçen veriler başta arkeologlar, antropologlar, etnograflar olmak üzere felsefeciler,sosyologlar ve istatistikçiler gibi uzmanlar tarafından incelenerek değerlendirilmektedir. Değerlendirmelerneticesinde “ölüm olgusunun” doğal bir süreç içerisinde şekillendiği, sosyal ve kültürel yapıların incelenmesindefarklı bir ilgi alanı oluşturduğu kanaatine varılmıştır. Ölüm ile ilişkilendirilen “ritüel uygulamalarının” ise ölününgömüldüğü mezarın kendisinden elde edilen somut kalıntılar üzerinden çözümleneceği sonucuna varılmıştır.Mezarlar içerisinde ele geçen iskeletler ve beraberindeki buluntular prehistorik ve historik dönemin topluluklarınınanlaşılmasında büyük önem taşımaktadır. Çünkü ölüm ve beraberinde uygulanan ritüeller sayesinde insanlarınve toplulukların sosyo ekonomik-kültürel yapılarını, sanatsal özelliklerini, zevklerini ve beslenme alışkanlıklarınınizlerini bilim dünyası çözümleyebilmektedir. Halkların biyolojik yapılarını yansıtan ölüm beraberinde nüfusunfiziksel ve antropolojik yapısını da sergilemektedir. İnsanların veya toplulukların yaşam biçimlerinin yenidencanlandırılmasında ölümün geride bıraktığı ipuçları bu noktada büyük önem taşımaktadır. Biz bu çalışma içerisinde ölümün ve ritüellerin geride bıraktıkları ipuçlarını bilim dünyasının zaman içerisinde nasıl değişerek ele aldığısorusuna cevap aramaya çalışacağız.Özetle, Eski Çağlardan bugüne kadar yaşamış insan toplulukları hakkında önemli bilgilerin elde edilebildiğiölüme ve ritüellere bilim dünyasının bakış açısı zamana bağlı olarak değişmiştir. Eski Çağlardan günümüze kadaryaşamış toplumların sosyal yapısına ve ekonomik durumuna ilişkin birçok bilgiyi barındıran mezarların ele alınmayöntemlerinde de zamana bağlı olarak değişimin olduğu tespit edilmiştir. İnsanların çevreye, morfolojiye uyumsüreçlerini, demografik yapılarını ve yönetimsel özelliklerini yansıtan ölüm olgusu ve ritüeller hakkında eldeedilen veriler değişmemiş olsa da verilerden elde edilen sonuçlar yaklaşık yüz elli yıllık süreç içerisinde bilimselbirikime bağlı olarak değiştiği görülmektedir. Bu çalışmanın içeriğinde on yıllık dilimler halinde ölüm olgusunave ritüellere olan bilimsel yaklaşımlar aşama aşama ele alınmaya çalışıldı. Ölümün ve ritüellerin geride bıraktığıizleri, beraberinde ele geçen arkeolojik materyalleri ve eski zamanlarda yaşamış insanların toplumsal yaşambiçimlerini değerlendiren çalışmaları zamanının değerlerinden sıyrılamadan nasıl ele alındığını bilim dünyasındantemel kaynakları örnek vererek somutlaştırmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Ölüm, Ritüel, Arkeoloji, Antropoloji, Mezar

SCIENTIFIC APPROACH ON DEATH PHENOMENON AND RITUALS FROM PAST TO PRESENT

Öz

Different communities from different geographies have experienced different cultures since Paleolithic Era. In accordance with their life styles and traditions-customs, data related to death phenomenon and rituals of these communities are documented with archeological excavations. The obtained data is evaluated as analyzed by philosophers, sociologists and statisticians, and primarily by archeologists, anthropologists and ethnologists. According to the evaluations, it was concluded that “death phenomenon” was shaped naturally and it created a different interest area in analysis of social and cultural structures. Besides, “ritual applications” that were associated with death would be analyzed using concrete residues which would be obtained from the grave in which the dead was buried Skeleton that is obtained inside a grave and the residues around skeleton have crucial importance to understand communities of prehistorical and historical eras. Because science world becomes able to analyze socio economiccultural structures, artistic characteristics, pleasures and dietary habits of people and communities thanks to death and the rituals that were applied afterwards. Death that reflects communities’ biologic structures also depicts population’s physical and anthropological structure. The hints that remained from death play an important role in revival of people’s or communities’ life styles. In this study, we tried to find an answer to the question of how science world has analyzed the traces that death and the rituals left behind over time. In summary, the perspective of science world to death and rituals from which important information about communities from Ancient Eras to today’s world can be obtained has been changed over time. It was concluded that changes had also been experienced over time in analysis methods of graves that covered various information related to social structures and economic conditions of the communities that had lived since Ancient Eras to today. It was seen that the results obtained from the data changed depending on scientific accumulation in nearly hundred and fifty years although the data obtained about death phenomenon and rituals that reflected people’s adaptation processes to environment and morphology, their demographic characteristics and administrational characteristics had not changed. In this study, scientific approaches to death phenomenon and rituals were presented phase by phase in decadal format. Giving examples from science world, we tried to embody how the traces that death and the rituals left behind, the archeological materials that were obtained together, and the studies that analyzed social life styles of the people who lived ancient eras, have been analyzed while not being able to be eluded from the values of time.

Anahtar Kelimeler

Death, Ritual, Archeology, Anthropology, Grave

Kaynakça

• ASSMANN, J. 2001. Kültürel Bellek-Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik (Çev. A. Tekin) İstanbul.
• BARTEL, B. 1982. “A Historical Rewiev of Ethnological and Archaeological Analyses of Mortuary Practice”, Journal of Antropological Archaeological Archaeology 1: 32-58.
• BELL, C. 1997. Ritual, Perpectives and Dimensions. New York.
• BERTHON, R. / ERDAL, Y. S. / MASHKOUR M. / KOZBE G. 2016. “Buried with Turtles: The Symbolic Role of the Euphrates Soft-shelled Turtle (Rafetus Euphraticus) in Mesopotamia”, Antiquity 90/349: 111 – 125.
• BOYER, P. 1994. The Naturalness of Religious Ideas, A Cognitive Theory of Religion, Universty of California Press. Berkeley/Los Angeles/London.
• BROWN, J. A. 1971. “Introduction”, Approaches to the Social Dimensions of Mortuary Practices, Memories of the Society for American Archaeology Number 25, American Antiquity Volume 36, Number 3, Part 2 (Eds. J. A. Brown / S. Struever). Washington, D.C., Society for American Archaeology. Chicago: 1-6.
• BROWN, J. A. 1995. “On Mortuary Analysis with Special Reference to the Saxe-Binford Research Program”, Regional Approaches to Mortuary Analysis (Ed. L. Anderson Beck). New York: 3-27.
• BINFORD, L. R. 1971. “Mortuary Practices: Their Study and Their Potential”, Approaches to the Social Dimensions of Mortuary Practices, Memories of the Society for American Archaeology Number 25, American Antiquity Volume 36, Number 3, Part 2 (Eds. J. A. Brown / S. Struever), Washington, D.C., Society for American Archaeology. Chicago: 6-29.
• BLOCH, M. 1971. Placing the Dead Tombs, Ancestral Villages and Kindship Organization in Madagascar. New York.
• BLOCH, M. / PARRY, J. 1982. “Introduction: Death and the Regeneration of Life”, Death and the Regeneration of Life (Eds. M. Bloch / J. Parry). New York: 1-44.
• BRADY, I. 1999. “Ritual as Cognitive Process, Performance as History”, Current Antropology 40/2, The University of Chicago Press: 243-248.
• BUDJA, M. 2010. “The Archaeology of Death: from ‘Social Personae’ to ‘Relational Personhood’“, Documenta Praehistorica XXXVII/IV: 43-54.
• BURCU, E. / AKALIN, E. 2008. “Ölüm Olgusu Üzerine Soyolojik Tartışmalar/Social Discussion of the Death Phenomenon”, Türkiyat Araştırmaları 8 (Bahar): 29-54.
• CHAPMAN, R. 2004. “Beyond The Archaeology of Death”, Historiae 1: 1-15.
• ÇIPLAK, N. 2002. “Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler”, Türk Kültürü Y. XL/474: 605-614.
• COHEN, I. J. 1988. “Structuration Theory and Social Praxis”, Social Theory Today (Eds. A. Giddens / J. Turner). California: 273-308.
• DOĞAN SALAR, N. 2006. İkiztepe İlk Tunç Çağı Mezarlık Buluntularının Sosyokültürel Açıdan Değerlendirilmesi (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul.
• DURKHEIM, E. 1976. The Elementary Forms of the Religious Life (Çev. J. Ward Swain / G. Alien) New York.
• EERKENS, J. W. / LIPO, C. P. 2007. “Cultural Transmission Theory and the Archaeological Record: Providing Context to Understanding Variation and Temporal Changes in Material Culture”, J Archaeol Res 15: 239-274.
• EMERSON, R. / M. FRETZ, R.I. / SHAW, L. L. 2008. Bütün Yönleriyle Alan Çalışması Etnografik Alan Notları Yazımı (Çev. A. E. Koca). Ankara.
• ERGİNER, G. 2004. “Bir Halkbilimcinin Gözünden Ölüm”, Cogito, Ölüm: Bir Topografya, Sayı: 40: 286-292.
• FAHLANDER, F. / OESTIGAARD, T. 2008. “The Materiality of Death: Bodies, Burials, Beliefs”, Materiality of Death: Bodies, Burials, Beliefs (Eds. F. Fahlander / T. Oestigaard). Oxford Archaeopress, British Archaeological Reports International Series, BAR International Series, Oxford: 1-18.
• FIACCONI, MARTA. / HUNT, CHRIS O. 2015. “Pollen Taphonomy at Shanidar Cave (Kurdish Iraq): An Initial Evaluation”, Review of Palaeobotany and Palynology 223: 87-93.
• GENNEP, A. V. 2004. The Rites of Passage, (Translated by M. B. Vizedom / G. L. Caffe). London.
• GEORGE, P.J.P. MC. 2013. “Intramural Infant Burials in the Eagean Bronze Age, Reflections on Symbolism and Eschatology with Particular Reference to Crete”, , Pratiques, Contextes et Impacts des Inhumations inra-muros en Anatolie, du Début de l’Âge du Bronze à l’époque Romaine, 2 Èmes Rencontres D’Archéologie De L’iféa, Le Mort Dans La Ville (Ed. O. Henry). Institut Français d’ Études Anatoliennes Georges Dumézil, İstanbul: 1-20.
• GIDDENS, A. 1984. The Constitution of Society, Outline of the Theory of Structuration. Oxford.
• HALBWACHS, M. 1950. From The Collective Memory. Paris.
• HANÇERLİOĞLU, O. 1978. Felsefe Ansiklopedisi, Cilt. 5. İstanbul.
• HERTZ, R. 1960. Death & The Right Hand (Translated by R. Needham, / C. Needham). Illionois.
• HOBSBAWM, E. 1983. “Introduction: Inventing Traditions”, The Invention of Tradition (Eds. E. Hobsbawn / T. Ranger). Cambridge: 1-14.
• INSOLL, T. 2011. The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual & Religion. Oxford.
• JOYCE, R. A. 2001. “Burying the Dead at Tlatilo: Social Memory and Social Identities”, Social Memory, Identity, and Death: Anthropological Perspectives on Mortuary Rituals, Archaeological Papers of the American Anthropological Association Number 10 (Ed. M. S. Chesson). 12-26.
• KAESTLE, F. A. / HORSBURGH, K. A. 2002. “Ancient DNA in Anthropology: Methods, Applications and Ethics”, Yearbook of Physical Anthropology 45: 92- 130.
• KOPYTOFF, I. 1986. “The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process”, (Ed. A. Appadurai). Arjun Appadurai, Cambridge University Press, Chapter 2: 64-91.
• LANERI, N. 2007. “An Archaeology of Funerary Rituals”, Nicola Laneri. Performing Death, Social Analyses of Funerary Traditions in the Ancient Near East And Mediterranean (Ed. N. Laneri). The Oriental Institute of the University of Chicago Oriental Institute Seminars, Number 3, Chicago: 1-14.
• LANERI, N. 2008. “Texts in Context: Praxis and Power of Funerary Rituals Among Elites in Ancient Mesopotamia”, Religion, Archaeology and the Material World (Ed. L. Fogelin). Center for Archaeological Investigations, Occascional Paper No. 36: 196-215.
• LEROI-GOURHAN, A. 1975. “The Flowers Found with Shanidar IV, A Neanderthal Burial in Iraq”, Science 190: 562-564.
• LEROI-GOURHAN, A. BAILLOUD, G. BREZILLON, M. VE MONMIGNAUT, C. 1962.
• L’hypogée II des Mournouards (Mesnil-sur-Oger, Marne), Gallia Préhistoire, Tome 5, Fascicule 1. A la mémoire d’Albert Grenier. 23-133.
• LEWIN, R. 1998. Modern İnsanın Kökeni, (Çev. N. Özüaydın) Ankara.
• MARSHALL, G. 1999. Sosyoloji Sözlüğü, (Çev. O. Akınhay/ D. Kömürcü). Ankara.
• MCCAULEY, R. N. / LAWSON, E. T. 2002. Bringing Ritual to Mind, Psychological Foundations of Cultural Forms. New York.
• MCCAULEY, R. N. / LAWSON, E. T. 2007. “Cognition, Religious Ritual, and Archaeology”, (edt.) E. Kyriakidis, The Archaeology of Ritual. Los Angeles. (Çev. E. Kyriakidis). 209-254.
• METCALF, P. / HUNTINGTON, R. 1991. Celebrations of Death, The Anthropology of Mortuary Ritual. New York.
• MITHEN, S. 1996. The Prehistory of the Mind: A Search for the Origins of Art, Religion, and Science. London.
• MITHEN, S. 2006. “Ethnobiology and the Evolution of the Human Mind”, The Journal of the Royal Anthropological Institute, Vol. 12, Ethnobiology and the Science of Humankind: 45-61.
• MORRIS, I. 1992. Death-Ritual and Social Structure in Classical Antiquity. New York.
• M. O’SHEA, J. 1984. Mortuary Variability, An Archaeological Investigation. London.
• MUTLU, E. 2013. İç Güdümlü ve Dış Güdümlü Dindarlık ile Ölüm Kaygısı Arasındaki İlişki: Üniversite Öğrencileriyle Bir Çalışma. İstanbul Üniversitesi Arel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Psikoloji Anabilim Dalı. İstanbul.
• ÖNUÇAK, A. 2009. Tarihöncesi Dönemden Ortaçağa Farklılaşan Ölüm İmgesi (Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya.
• ÖRNEK, S.V. 1971. 100 Soruda İlkelerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul.
• ÖRNEK, S.V. 1979. Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara.
• ÖZBEK, M. 2004. Çayönü’nde İnsan. İstanbul.
• ÖZBUDUN, S. 2003. “Adet”, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları (Eds. K. Emiroğlu/S. Aydın). Ankara: 12-13.
• ÖZDOĞAN, M. 2004. “Neolitik Çağ-Neolitik Devrim-İlk Üretim Toplulukları Kavramının Değişimi ve Braidwoodlar”, TÜBA-AR 7: 43-51.
• ÖZTERZI, S. 2011. Anadolu’da Neolitik ve Kalkolitik Dönemdeki Mezar Tiplerinin ve Ölü Gömme Geleneklerinin Sosyokültürel Açıdan Değerlendirilmesi (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropoloji (Paleoantropoloji) Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
• PEARSON, M. P. 1982. “Mortuary Practices Society and Ideology: an Ethnoarchaeological Study”, (Ed. I. Hodder). For the Cambridge Seminar on Symbolic and Structural Archaeology. London.
• PEARSON, M.P. 1999. The Archaeology of Death and Burial. Texas.
• PORTER, A. 2002. “The Dynamics of Death: Ancestors, Pastoralism and the a Third-Millennium City in Syria”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research Number 325: 1-36.
• ROWAN, Y. M. 2012. “Beyond Belief: The Archaeology of Religion and Ritual”, Archaological Papers of the American Anthropological Association 21/1: 1-10.
• SCHULTING, R.J. 1994. An Investigation of Mortuary Variability and Socioeconomic Status Differentiation on the Northwest Plateau (Thesis Submitted in Partial Fulfilment of the Erquirements for the Degree of Masters of Arts, Simon Fraser University in Department of Archaeology). Burnaby
• SMITH, W. R. 1894. Lectures on the Religion of the Semites, Adam and Charles Black. London.
• SOLECKI, R. 1975. “Shanidar IV, A Neanderthal Flower Burial in Northern Iraq”, Science 190/4217: 880-881.
• STUTZ, L. N. 2008. “More than Metaphor: Apporaching the Human Cadaver in Archaology”, Materiality of Death: Bodies, Burials, Beliefs, (Eds. F. Fahlander / T. Oestigaard) BAR International Series. Oxford: 19-28.
• ŞENER, T. 2014. Ovaören/Toprakhöyük ve Teras Yerleşimi Erken Tunç Çağı Mezarlıklarının Arkeolojik ve Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
• TANHAN F. / ARI, F.2006. “Üniversite Öğrencilerinin Ölüme Verdikleri Anlam ve Öğrenim Gördükleri Program Açısından Ölüm Kaygısı Düzeyleri”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi: III/2 34-43.
• TARLOW, S. / NILSSON STUTZ, L. 2013. The Oxford Handbook of The Archaeology of Death & Burial. Oxford: 2013.
• TUĞLACI, P. 1972. Okyanus Ansiklopedik Sözlük. İstanbul.
• UHRİ, A. 2006. Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Ölü Gömme Gelenekleri (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi). İzmir.
• UHRİ, A. 2010. Anadolu’da Ölümün Tarihöncesi, Bir Geleceğin Oluşum Süreçleri. İstanbul.
• ÜNAN, S. 2010. Samsun ve Çevresi Mezar Tipleri ve Ölü Gömme Adetleri (MÖ. III. Bin- MS. IV. YY.), (Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kütahya.
• WEBER, M. 1978. Economy and Society, An Outline of Interpretive Sociology (Eds. G. Roth/C. Wittich). London.
• WELLS, C. 1972. Sosyal Antropoloji Açısından İnsan ve Dünyası, (Çev. E. Onur). İstanbul.
• WILLEMS, W. F.H. 1978. “Burial Analysis: A New Approach to an Old Problem”, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 28: 81- 98.
• YILMAZ, S. 2011. Ölüm Olgusu Olarak Türk Mezar Yapılarının Plastik Açıdan Değerlendirilmesi (Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Heykel Ana sanat Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kayseri.