THE BRONZE AND IRON AGE SETTLEMENT SYSTEMS AND CULTURAL STRUCTURE OF THE TIGRIS REGION WITHIN THE CONSTRUCTION AREA OF THE ILISU DAM

Yıl 2009, Sayı: 12, 25 - 45, 15.12.2009

Ayşe Tuba Ökse , Erkan Atay Murat Eroğlu , Yeliz Tan

Öz

The field surveys carried out at the construction area of the Ilısu Dam, located on a small plain formed by the Tigris River between the Mardin Massive and the Eastern Taurus zone, revealed 65 ancient places used since the Pre-Pottery Neolithic period (Ökse vd 2006). Surface material dating to the 3rd-1st millennia BC is obtained from 15 sites. The surveyed area is 1600 ha in extend, situated on both banks of the river.

The Early Bronze Age material is collected at three sites on the eastern bank – one large, one middle-sized and one small site close to each other. The sparseness of settlements is comparable with the contemporary settlements of the Upper Khabur and Upper Tigris regions. The material is composed by incised and painted Ninevite-V ware, orange ware, Dark Rimmed Orange Bowls and the Jezirah Grey Ware belonging to the Northern Mesopotamian culture dating to the 3rd millennium BC. One shard belonging to the Early Transcaucasian Ware points to the presence of the Northern Highland Culture during the last centuries of the millennium. The Middle Bronze Age material is found on two large and one middle-sized site on the western bank and one large and two middle-sized sites on the eastern bank, pointing to a dense settlement pattern of villages and hamlets/farmsteads, most probably based on rain-fed agriculture. The surface finds include the Monochrome Standard Ware, the Red Brown Wash Ware and the Khabur Painted Ware. Comparable settlement systems with similar ceramic assemblages determine the cultural parallelism of the region with the Upper Tigris and the Upper Khabur regions during the 19th-16th centuries BC. Late Bronze Age is represented by Mitannian and Middle Assyrian wares collected at one large and one small site on the eastern bank. This pattern points to a dramatic decrease in sedentary population within the surveyed region during the Mitannian and Middle Assyrian supremacy in the 15th-11th centuries BC.

The hand-made Early Iron Age Pottery of Eastern Anatolia and the Upper Tigris region is collected on two large and two middle-sized sites on the western bank and on one large, two middle sized and two small sized sites on the eastern bank. The frequency of sites and characteristics of material culture is comparable with the dense seasonal settlements of pastoralists in the Upper Tigris region as well as in Eastern Anatolia, so, the mobile pastoralists of the Northern Highlands seem to have lived also in the Mardin region during the weak period of the Assyrian Kingdom between the 11th-9th centuries BC. New Assyrian standard pottery is found on one large, two middle-sized and three small sites on the western bank and two large and six small sites on the eastern bank. This pattern points to a dense occupation determining a rural settlement hierarchy of farmsteads belonging to villages, similar to those established in Northern Jezirah during the 9th-6th centuries BC. The Late Iron Age is not represented by surface finds, since the material culture did not change so much in rural sites during the Late Babylonian and Persian Periods.

Anahtar Kelimeler

Ilısu Dam , Upper Tigris Region , Mardin , Bronze Ages , Iron Ages , Assyrian Period

ILISU BARAJI İNŞAAT SAHASINA RASTLAYAN DİCLE VADİSİNİN TUNÇ VE DEMİR ÇAĞLARI’NDAKİ YERLEŞİM SİSTEMLERİ VE KÜLTÜR TARİHİ

Öz

Ilısu Barajı yapım çalışmaları nedeniyle bölgede yürütülen yüzey araştırmaları, Mardin yükseltisi ile Doğu Toros dağları ve Dicle nehrinin oluşturduğu küçük bir dağarası ovada yapılmış ve Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme ait (Ökse vd. 2006) 65 yerleşim yeri ortaya çıkarılmıştır. MÖ 3-1. binyıla tarihlenen yüzey malzemesi 15 ayrı yerleşmeden toplanmıştır. Araştırılan alan nehrin her iki kıyısında olup 1600 ha alana yayılmaktadır.

Erken Tunç Çağ malzemesi nehrin doğu kıyısında kalan üç yerleşmeden toplanmıştır. Birbirilerine yakın konumdaki bu yerleşmelerden biri büyük, diğeri orta, sonuncusu ise küçük boyutludur. Yerleşim yerlerinin seyrek olması Yukarı Habur ve Yukarı Dicle bölgelerindeki yerleşimlerle karşılaştırılabilir. Çanak çömlek, çizi bezemeli ve boyalı Ninive V gibi, portakal rengi mallar, portakal renkli ağzı kara kaseler ve Cezire gri mallarından oluşmaktadır ve MÖ 3. binyıl kuzey Mezopotamya kültürlerine tarihlenir. Erken Transkafkas mal grubuna ait bir çanak parçası, araştırılan bölgede bu binyılın son yüzyıllarında, kuzeydeki dağ kültürlerinin varlığına işaret etmektedir. Orta Tunç Çağ nehrin batı yakasında iki büyük, bir de orta boyutlu, doğu yakasında ise bir büyük, iki orta boyutlu yerleşim yeriyle temsil edilmektedir. Köylerin ve mezra/çiftlik evlerinin yoğun yerleşim düzeni büyük olasılıkla yağışa dayalı kuru tarım yapıldığını göstermektedir. Yüzey buluntuları, yalın düz mallar, kırmızı kahverengi boya astarlı mallar ve Habur boyalı mallarını kapsar. Benzer çanak çömlek topluluğuna sahip ve bu bağlamda karşılaştırılabilecek yerleşim sistemleri, bu yörenin MÖ 19-16. yüzyılda kuzey Dicle ve Yukarı Habur bölgesiyle ilişki içinde olduğunu göstermektedir. Geç Tunç Çağ malzemesi doğu yakasındaki bir büyük ve bir de küçük yerleşmeden toplanan Mitanni ve Orta Asur mallarından oluşmaktadır. Yerleşmelerin azalması, MÖ 15-11. yüzyıllarda Mitanni ve Orta Asur hakimiyeti sırasında, araştırılan bölgede yerleşik toplum nüfusunda belirgin bir azalma olduğunu göstermektedir.

Doğu Anadolu’nun ve Yukarı Dicle’nin el yapımı Erken Demir Çağ çanak çömleği Dicle’nin batı kıyısında iki büyük ve iki orta boyutlu yerleşmeden, doğu kıyısında ise bir büyük, iki orta boyutlu ve iki küçük yerleşim yerinden toplanmıştır. Yerleşmelerin sıklığı ve malzemenin niteliği, Yukarı Dicle bölgesi ile doğu Anadolu’da olduğu gibi burada da mevsimlik, tarımsal yerleşim birimlerinin olduğunu göstermektedir.. Bu nedenle, Asur krallığının zayıfladığı MÖ 11-9. yüzyıllar arasında, kuzeydeki dağlık bölge göçer-çiftçi toplulukların Mardin bölgesinde de yaşadıkları anlaşılmaktadır. Yeni Asur Devri yalın çanak çömleği ise, nehrin batı kıyısında bir büyük, iki orta boyutlu ve üç küçük yerleşmeden, doğu kıyısında ise iki büyük ve altı küçük yerleşmeden toplanmıştır. Bu yerleşim düzenini, MÖ 9-6. yüzyıllarda kuzey Cezire’den bilinen, çiftlikler ve bunların bileşimi ile oluşan köyler şeklindeki katmanlanmış bir yapıyı yansıtmaktadır. Kırsal yerleşim birimlerinde, Geç Babil ve Pers Dönemi malzemesi arasında belirgin bir farklılık olmadığı için, Geç Demir Çağ’ı yüzey toplamasının değerlendirilmesine tam olarak yansımamıştır.

Anahtar Kelimeler

Ilısu Barajı , Yukarı Dicle Havzası , Mardin , Tunç Çağları , Demir Çağları , Asur Dönemi

Kaynakça

• Abdul-Amir, S.J. 1988 Archaeological Survey of Ancient Settlements and Irrigation Systems in the Middle Euphrates Region of Mesopatamia. PhD, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, The University of Chicago Press, Chicago.