ERKEN DEMİRÇAĞ’INDAN ORTAÇAĞ’A MANİSA KALESİ

Yıl 2016, Sayı: 14, 247 - 259, 01.09.2016

Ü. Melda Ermiş Sema Gündüz Anıl Yılmaz

Öz

Eski adı Sipylos Spil olan dağın kuzey eteğinde, Gediz nehrinin geçtiği ovanın kenarında kurulmuş olan Manisa’nın güneyinde iç kale ve daha alt seviyede Spil dağına paralel uzanan dış kale surları bulunur. Kuruluş tarihi kesin olarak bilinemeyen kentin en eski adı “Magnesia”dır. Bizans döneminde önemli bir askeri üs ve sonrasında piskoposluk merkezi haline gelen Manisa, 14. yüzyılın başlarında Saruhan Bey tarafından ele geçirilir. 15. yüzyılın başlarında ise Osmanlı Beyliği’nin topraklarına bağlanır. Önemli kültürlere ev sahipliği yapmış Manisa Kalesi maalesef ki günümüze büyük ölçüde tahrip olmuş bir şekilde ulaşmıştır. Birçok araştırmaya konu olmuş kalede hâlâ araştırmaya ihtiyaç duyulan hususlar vardır. Amacımız, kalenin mimari sınırlarını belirlemenin yanında farklı dönemleri işaret eden sur duvarlarını araştırmak, kale içindeki yapıları inceleyerek bunların işlevleri üzerinde durmaktır.Bu kapsamda iç kale ve dış kale olmak üzere iki bölümden oluşan kale surlarının son durumu tespit edilmiştir. Kalenin üç ana evresi olduğunu söylemek mümkündür. İri blok taşlarla harç kullanılmadan inşa edilen kiklopik duvar örgüsü en erken devri işaret etmektedir. Bu duvarların dış kale hattı boyunca yer yer izleri takip edilebilmektedir. Manisa Kalesi’nin genelinde Bizans dönemi hakimdir. Mevcut kale, III. Ioannes Dukas Vatatzes döneminde yapılan onarımlar ve eklemelerle bugünkü şeklini almıştır. Bizans döneminde 12. yüzyıldan sonra önemi artan Manisa şehri, Laskarisler döneminde imparatorluk hazinesinin ve darphanesinin merkezi olmuştur. Ayrıca III. Ioannes Dukas Vatatze’in iç kalede bir saray yaptırdığından kaynaklar bahsetmektedir. Bu bilgiler doğrultusunda yüzey araştırmasında dış kaledeki terasların ve yapı kalıntılarının incelenmesine ağırlık verilmiştir. Yüksek ve geniş istinat duvarları, bunların oluşturduğu taraçalar ve istinat duvarlarında düzenli bir şekilde devam eden konsollar dikkat çekicidir. Bizans saray mimarisinde konsollar üzerinde taşınan balkonlar ve localar sıklıkla kullanılmıştır. Dış kaledeki konsollu istinat duvarları ve taraçalar bu sarayın dış kalede olabileceğini düşündürmektedir.1313 yılında Saruhan Bey tarafından kentin ele geçirilmesiyle birlikte dış kalede Fetih Camii ve hemen yanına bir çeşme inşa edilmiştir. Caminin konumu Türk döneminde ilk yerleşmenin sur içerisinde olduğunu işaret eder. Türk döneminde surlarda onarımlar yapılmıştır. Hem mimari veriler hem de arşiv verileri bu onarımları belgelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Magnesia ad Spylum, Manisa, Kale, Bizans Dönemi, Saruhan Dönemi

MANİSA CASTLE; FROM EARLY IRON AGE TO THE MIDDLE AGES

Öz

Manisa Castle located on the northern slope of the Mount Spil formerly known as Sipylus overlooking the Gediz Valley. The castle consists of two main parts: ‘citadel’ on the top of the hill and ‘outer wall’ i.e. outer castle, bailey on the hillside and extending in parallel to Manisa city. The oldest name of the city is Magnesia and the exact date of its foundation is unknown. Manisa was an important military base and, later, a center of the bishopric during the Byzantine period until it was captured by Saruhan Bey in the early 14th century. The city was incorporated into the Ottoman Beylik in the early 15th century. The Manisa Castle hosted significant cultures and survived to our time, unfortunately, largely ruined. The castle was extensively researched but still needs further examination. The aim of this study is to determine and document the castle, survey the walls that indicate to different periods, examine the structures inside the castle and their functions. In this context, the latest situation of the castle, its inner and outer walls have been retained. We can say that the castle has three main stages. The cyclopean masonry, which was made from large stone blocks without mortar, represents the earliest stage. Although sporadically, traces of the cyclopean walls are still visible along the outer Wall. Byzantine architecture dominates the Manisa Castle. The extant part of the castle was shaped by the repairs and additions performed during the period of John III Doukas Vatatzes. Manisa gained importance after the 12th century in the Byzantine period and became the center of imperial treasury and mint during the reign of Laskarids. Moreover, sources write that John III Doukas Vatatzes built a palace within the citadel. In line with the information, the survey was focused on terraces and structure remains in the outer wall. High and long retaining walls, the terraces they form, and regularly placed corbels on the retaining walls are striking. Balconies and loggias carried by corbels were frequently used in the Byzantine palace architecture. Corbeled retaining walls and terraces of outer castle suggest that the palace in the Manisa Castle might be in the outer castle. When Saruhan Bey captured the city in 1313, Fetih Mosque and an adjacent fountain were built in the outer wall. The mosque’s location indicates that the initial Turkish settlement was inside the walls, which were repaired during the Turkish period. These repairs were documented in both architectural data and the archived data.

Anahtar Kelimeler

Magnesia ad Spylum, Manisa, Castle, the Byzantine Period, the Saruhan Period

Kaynakça

• ACUN, Hakkı, 1999. Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara.
• AHRWEILER, Hélène, 1965. “L’historie et la géographie de la région de Smyrne entre les deux occupation turques (1081-1317)”, Travaux et Mémoires, 1, Paris:1-204.
• AKROPOLITES, Georgios, 1978. “Historia”, Georgii Acropolitae Opera, Ed. A. Heisenberg – P.Wirth, Vol.I, Stuttgart: 3-189.
• AKROPOLITES, Georgios, 2008. Vekayinâme, Çev.Bilge Umar, İstanbul.
• AKŞİT, Oktay, 1983. Manisa Tarihi (Magnesia ad Sipylum) (Başlangıcından M.S. 395 Yılına Kadar), İstanbul.
• ANGOLD, Michael, 1975. A Byzantine Government in Exile, Oxford.
• BLEMMYDES, Nicephorus, 1896. Curriculum Vitae et Carmina, Ed. Heisenberg, Leipzig.
• BRUYN, Cornelis de, 1698. Reizen van Cornelis de Bruyn, door de vermaardste deelen van Klein Asia, de eylanden Scio, Rhodus, Cyprus, Metelino, Stanchio, &c. mitsgaders de voornaamste steden van Aegypten, Syrien en Palestina, Delft.
• BUCHWALD, Hans, 1979. “Lascarid Architecture”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 28, Wien: 261-296.
• CHANDLER, Richard, 1971. Travels in Asia Minor 1764-1765, London.
• DOĞAN, M. Umut, 2007a. Magnesia Ad Sipylum Arkeoloji, Topografya ve Tarihi Coğrafya İncelemesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Basılmamış Master Tezi, İzmir.
• DOĞAN, M. Umut, 2007b. “Manisa il merkezinde keşfedilen polygonal duvarların Sipylos Magnesiası’nın erken dönemi ile ilişkisi”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S. 8: 79-90.
• DOĞAN, M. Umut, 2008. “Sipylos Magnesiası arkeolojisine ışık tutan yeni bulunmuş bir kabartma”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S. 8: 125-132.
• EMECEN, Feridun, 2006. Tarih İçinde Manisa, Manisa Belediyesi Kültür Yayınları, Manisa.
• EMECEN, Feridun, 2013. XVI. Asırda Manisa Kazası, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ERMİŞ, Ü. Melda, 2009. İznik ve Çevresi Bizans Devri Mimari Faaliyetinin Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul.
• EVLİYA ÇELEBİ, 1999. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu-Dizini, (Hazırlayan Z. Kurşun, S. A. Kahraman, Y. Dağlı), 9. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• EYİCE, Semavi, 1981. “Silifke ve Çevresinde İncelemeler: Elaiussa-Sebaste (=Ayaş) Yakınında Akkale”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (11-15 Ekim 1976), C.II, Ankara: 865-886.
• FOSS, Clive, 1979. “Late Byzantine Fortifications in Lydia”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 28, Wien: 297-320.
• FOSS, Clive, 1991. “Magnesia”, Oxford Dictionary of Byzantium, Vol.2, Oxford: 1268.
• FOSS, Clive, 2011. Bizans ve Türk Dönemlerinde Sardis, (Çev. Çiğdem Önal Emiroğlu), Ankara.
• GÜR, Barış, 2012. “Hititler, Mikenler ve batı Anadolu’daki kültür etkileşimleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 2: 12-22
• HAWKINS, J.D., 1998. “Tarkasnawa King of Mira ‘Tarkandemos’, Boğazköy Sealings and Karabel”, Anatolian Studies, Vol. 48: 1-31.
• KARAKAYA, Enis, 1990. “Manisa (Magnesia) Şehir Surları ve Kalesi”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.7, İstanbul: 25-33.
• KELDER, J.M., 2005. “Mycenaeans in western Anatolia”, Talanta, S. XXXVIXXXVII: 49-86.
• KHONIATES, Niketas, 1995. Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), (Çev. Fikret Işıltan), Ankara.
• MERCANGÖZ, Zeynep, 1985. Batı Anadolu’da Geç Dönem Bizans Mimarisi: Laskarisler Dönemi Mimarisi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.
• MERCANGÖZ Zeynep, 1995. “Batı Anadolu’daki Türk Yapılarının Duvar Tekniği ve Tuğla Süslemelerinin Kaynağı Üzerine Düşünceler”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, C.2, Ankara: 485-495.
• MONCADA, Francisco de, 1975. The Catalan Chronicle of Francisco de Moncada, Trans. Frances Hernández, Texas.
• PACHYMERES, Georgios, 1835. De Michaele et Andronico Palaeologis Libri Tredecim, Ed. I. Bekker, Vol.2, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 37, Bonn.
• RICHTER, Otto Friedrichs von, 1998. “Manisa”, 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri, Çev. İlhan Pınar, İzmir: 1-16.
• SCUTARIOTES, Theodorus, 1978. Additamenta ad Georgii Acropolitae Historiam, Ed. A. Heisenberg, Vol.I, Stuttgart.
• SEVİN, Veli, 2007. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara.
• STRABON, 2000 Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII-XIIIXIV), İstanbul.
• TEXIER, Charles, 2002. Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, Çev. Ali Suat, C.2, Ankara.
• TOURNEFORT, Joseph Pitton de, 1718. Relation d’un Voyage du Levant, Vol. II, Amsterdam.
• TUNAY, Mehmet İ., 2001. “Akkale Yüzey Araştırması 1999”, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C.1, Ankara: 51-60.
• ULUÇAY, Çağatay, 1940. “Manisa Ka’lası Hakkında”, Gediz, VI/43, 1940: 6-8.
• UZUNÇARŞILI İ. Hakkı, 1929. Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç, Hamid Oğulları Hakkında Malumat, Ankara.
• WALSH, Robert, 2013. İstanbul Manzaraları, Rumeli’de ve Batı Anadolu’da Gezintilerle, Ed. Emre Yalçın, Çev. Şeniz Türkömer, İstanbul.