ANKARA KENTİNDE FRİG DÖNEMİ İZLERİ: FRİG TÜMÜLÜSLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Yıl 2017, Sayı: 15, 21 - 44, 30.06.2017

Hacer Ela Aral

Öz

Ankara çevresinde Paleolitik çağa kadar uzanan insan yerleşimlerine dair pek çok iz bulunmuş olsa da, kentin kuruluşu MÖ 8. yüzyılda Frig dönemine tarihlenmektedir. Frigler’in Ankara’da yerleşmesini takip eden iki yüzyılda, kent içi ve çevresinde pek çok yapı ve tümülüs adı verilen anıt-mezarlar yapılmıştır. Ankara tümülüslerinin ilk belgelenişi, Ernest Chantre’ın 1898 yılında basılan Mission en Cappadoce, 1893-1894 başlıklı kitabındadır: Chantre tarafından gözlemlenen, biri kazılan ve fotoğraf olarak da belgelenen kuzey tümülüsleri daha sonraki dönemlerde ele alınmamıştır. Batı tümülüsleri ise ilk kez R.C. Thompson’ın 1910 yılında Ankara çevresine yaptığı gezi üzerine yayınladığı makalede, onaltı adet tümülüsü içeren kroki ile belgelenmiştir. Bulgular, Frig kentinin bugünkü Ulus semtinde, Hacı Bayram tepesi ve çevresinde kurulmuş olduğunu göstermektedir. Bunun yanında Ankara tren istasyonu yakınlarında küp mezarlar bulunduğu, buradan batıya doğru yükselen ve Anıttepe’yi de kapsayan doğal sırtlarda yirmiye yakın, ve o günkü kent merkezinin kuzeyinde ise on bir adet tümülüsün, kent merkezinden izlenecek şekilde konumlandığı bilinmektedir. Frig kentine ait bulgular, kazılar ve belgeleme çalışmalarıyla ele alınmış olsalar da çoğunlukla kente ve kentlilere özgün katkılar sunmaktan uzak kalmışlardır. Bugün, Frig kenti kalıntıları bir kaç kısıtlı alan dışında bütünüyle kentsel dokunun altında kalmıştır. Kuzey tümülüslerinin yerleri tespit edilmemiş, batı tümülüslerinin ise pek çoğu belgelenmiş
ve tescillenmiş ancak buna rağmen hızlı kentleşme süreçleri içinde çoğu yok olmuş, varlığını sürdürebilenler ise özelliklerini kaybetmeye devam etmektedir. Günümüzde bu tümülüslerden sadece dördü, kısmen zarar görmüş olarak kentte varlığını okutmakta; yollar ve yapılaşma ile günden güne tahrip olmaktadırlar. Doğal yükseltilerini koruyan bir-iki örnekte herhangi bir düzenleme olmasa da kentlilerin rekreatif amaçlı kullanımları göze çarpmaktadır. Bu makale, Ankara’nın Frig dönemi bulgularının kentsel yerleşim özellikleri bağlamında değerlendirilmesi ile birlikte bugün kent dokusu içinde yitirilmiş olan tümülüslerin izini Ankara kentinin eski hava fotoğrafları ve haritalarındaki
görünümleri yanında kesit çalışmalarıyla da araştırmakta, tahrip olanlar yanında kentte varlığını koruyan tümülüslerin günümüzdeki durumları ve kullanımlarını da belgelemektedir. Frig kenti yerleşim özellikleri, topoğrafik öğeleri vurgulayacak şekilde, doğal sırtlar üzerinde ve su yolları boyunca konumlanmış tümülüslerin kent merkeziyle ve çevreyle kurduğu zengin görsel ilişkileri ön plana çıkartmaktadır. Çalışma, kent peyzajında özgün değerler sergileyen Frig tümülüslerin korunmasının ve topoğrafyayla birlikte oluşturdukları görsel strüktürün kente tekrar sunulmasının önemini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ankara , Frig dönemi , kent yerleşimi , tümülüs , topoğrafya , görsel kurgu.

TRACES OF PHRYGIAN PERIOD IN ANKARA: A RESEARCH ON PHYRIGIAN TUMULI

Öz

Although the earliest human traces in and around Ankara are dated back to Paleolithic Age, evidently the foundation
of the city was realized in the Phrygian period by the early 8th century BC. In the two-century period following the
settlement of Phrygians in Ankara, many buildings and cenotaphs named tumulus were placed in and around the city.
Remains indicate that the Phrygian city was established in Ulus area, on and around Hacı Bayram mound, spreading
over the flat areas on the southwest. Additionally, some tumuli were placed to the north and the west, on ridges like
Anıttepe and some others towards Engürü plain, aiming to provide vista from the city center.

Ankara tumuli were first documented by Ernest Chantre in his 1898 book *Mission en Cappadoce, 1893-1894*: Eleven
northern tumuli which were observed (with one excavated and documented with a photograph) by Chantre have not
been elaborated again in later studies, and have been completely lost today. Western tumuli, on the other hand, were
first documented by R.C. Thompson after his visit to Ankara in 1910, as sixteen with a sketch-plan of them placed on
natural topography. The western tumuli have been elaborated in later studies since the early Republican excavations,
and they have been determined as nineteen with later additions and findings.

Though having been mostly preserved until the 20th century as being placed in the surrounding heights of the
city, Ankara tumuli have been demolished and / or destroyed to a large extent throughout the fast urbanization
process since the early Republican period. Today, only three of the nineteen known western tumuli can be said to be
preserved though with varying degrees of damage, and the urban growth in Ankara continues with an even increased
acceleration. Having been destroyed by various building activities until recent years, and mostly fading away from
the visual structure of the city, the few remaining tumuli are observed to casually enhance the spontaneous use and
enjoyment of urbanites.

This article renders the studies held on Ankara’s Phrygian period settlement; and then concentrates on tumuli placed to
be viewed from the Phrygian city: The study both pursues the traces of lost western and northern tumuli by use of their
appearances and possible clues in the early republican period maps and air photographs, and additionally documents
the current conditions and use of the remaining few tumuli in the city. The study emphasizes their significance,
concentrating mainly on their role in the visual structure of the city, for they are estimated to be originally built as
symbolic visual assets; and also underlines the need for the reminiscents of the Phrygian period to be integrated with
the contemporary urban life and city image for their possible contribution to the city’s future.

Kaynakça

• AKOK, M. 1955. “Ankara Şehri İçinde Rastlanan İlkçağ Yerleşmesinden Bazı İzler ve Üç Araştırma Yeri,” Belleten XIX/75:310-329.
• AKPOLAT M. S. / ESER, E., (Der.) 2004. Ankara –Başkentin Tarihi, Arkeolojisi ve Mimarisi. Ankara Enstitüsü Vakfı.
• AKTÜRE, S., 2003. Anadolu’da Demir Çağı Kentleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ALANYALI, E., 1994. Aspects of Visual Structuring of Urban Form in Ankara. Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Mimarlık Bölümü, ODTÜ. Ankara.
• AYDIN, S. / EMİROĞLU K. / TÜRKOğLU Ö. / ÖZSOY, E.D. 2005. Küçük Asya’nın Bin Yüzü: Ankara. Dost Kitabevi.
• BAŞGELEN, N., 2001. “Cumhuriyet’in İlk Arkeolojik Kazısı Ankara Tümülüsleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, no:100: 34.
• BEŞTEPELER (ODTÜ) TÜMÜLÜS I., (n.d.) envanter.gov.tr. [http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/anit/index/detay/35729] Erişim Tarihi (07.04.2017).
• BEŞTEPELER (ODTÜ) TÜMÜLÜS II (n.d.) envanter.gov.tr. [http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/35733] Erişim Tarihi (12.04.2014).
• BOYANA, H., 2012. “Antik Dönemde Ankara Tanrıları ve Kültleri”. Tarihte Ankara Uluslararası Sempozyumu -Bildiriler. Y. Kurt (Der.), Ankara Üniversitesi: 557-575.
• BULUÇ, S., 1986. “Ankara Kabartmaları,” IX. Türk Tarih Kongresi (I. Cilt). Türk Tarih Kurumu Basımevi: 423-433. BULUÇ, S., 1991. “İlkçağda Ankara,” Ankara 1(2): 13-28.
• CHANTRE, E., 1898. Mission en Cappadoce, 1893-1894. Paris.
• CROSS, M. / LEISER G., 2000. A Brief History of Ankara. Indian Ford Press.
• DOLUNAY, N., 1941. “Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Çankırıkapı Hafriyatı,” Belleten XIX; 261-266.
• ERZEN, A., 1946/2010. İlkçağda Ankara. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• “Gazi Orman Fidanlığı Frig Tümülüsü.” n.d. envanter.gov.tr. [http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/35711] Erişim Tarihi (25.10.2015).
• “Gençlerbirliği Tümülüsü Kremasyon Alanı.” n.d. envanter.gov.tr. [http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/35723] Erişim Tarihi (12.04.2015).
• GÖRKAY, K., 2006. “Ancyra’s Unknown Stadium,” Istanbuler Mitteilungen, Band 56. Ernst Wasmuth Verlag: 247-271.
• GÜLEKLİ, N.C., 1948. Ankara Tarih-Arkeoloji. Doğuş Matbaası.
• İLGEZDİ BERTRAM G. / BERTRAM J. K., 2012. “Ankara Bölgesi’nde İlk Tunç Çağ Yerleşimleri,” Türkiye’de Arkeometrinin Ulu Çınarları / Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci’ye Armağan (Der. A. A. Akyol, K. Özdemir) Homer Kitabevi: 117-124.
• KADIOĞLU, M. / GÖRKAY, K. / MITCHELL S., 2011. Roma Dönemi’nde Ankara. Yapı Kredi Yayınları. KARTAL, M., 2005. “Yontmataş Buluntu Toplulukları Işığında Ankara: Neyi Biliyoruz? Neyi Bilmiyoruz? Yeni Değerlendirmeler ve Sonuçlar”, Anadolu/Anatolia 28: 49-72.
• KURDAŞ, K., 2004. ODTÜ Yıllarım: Bir Hizmetin Hikâyesi. ODTÜ Yayıncılık.
• LA FONTAINE, J. 2010. “Frigyalı Aisopos”un Yaşamı,” (Çev. S. Rifat) Aisopos Masalları (çev. N. Ataç) Yapı Kredi Yayınları: 12-30.
• LYNCH, K.,1960. The Image of the City. The MIT Press.
• MAKRİDİ, T., 1926. “Ankara Höyüklerindeki Hafriyata Dair Rapor”, Maarif Vekâleti Mecmuası, Sayı 6: 35-45.
• MAMBOURY, E., 1934 /2014. Ankara Gezi Rehberi. (Çev. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Fransız Dil ve Edebiyatı Anabilim Dalı çeviri kurulu, Ed. Ç.Eroğlu) Ankara Üniversitesi Yayınları. http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/26531/
• MELLINK, M., 1998. “Opening Speech on Behalf of Scientific Institutions,” Tracians and Phrygians: Problems of Parallelism (Der. N.Tuna, Z. Aktüre and M. Lynch) METU Faculty of Architecture Press: 7-12.
• MELLINK, M., 2005. “Sevim Buluç’s Excavations of Phrygian Tumuli at Ankara,” Sevim Buluç Anı Kitabı (Der. V. Tolun, T. Takaoğlu) Çanakkale 18 Mart Üniversitesi: 1-6.
• METİN, M., 2007. “Ankara (Ankyra) ve Frigler,” Friglerin Gizemli Uygarlığı, Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık: 93-97.
• MITCHELL, S., 2012. “Roma Dönemi’nde Ankyra: Epigrafik Kültür”. Tarihte Ankara Uluslararası Sempozyumu -Bildiriler. Y. Kurt (Der.), Ankara Üniversitesi: 523-541.
• ÖZGÜÇ, T., 1946. “Anadolu’da Arkeoloji Araştırmaları I,” Belleten 41: 557-597. ÖZGÜÇ, T. / AKOK M., 1947. “Türk Tarih Kurumu Adına Anıtkabir Alanında Yapılan Tümülüs Kazıları,” Belleten 41: 27-56.
• “Phrygian Necropolis” n.d. “TAÇDAM Centre of Research and Assessment of Historical Environment” [http://tacdam.metu.edu.tr/node/83] Erişim Tarihi (08.04.2014).
• SARGIN, G. A., (Der.) 2012. ‘Ankara Kent Atlası’ TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi.
• SUMMERS, G. / SUMMERS F., 2007. “Kerkenes” Friglerin Gizemli Uygarlığı (Der. H.Sivas, T. Tüfekçi Sivas). Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık: 115-126.
• TAMUR, E., 2012. Suda Suretimiz Çıkıyor –Ankara Dereleri Üzerine Tarihi ve Güncel Bilgiler. Kebikeç Yayınları.
• TANKUT, G. / BULUÇ S. / TUNA N., 2006. “Ankara Arkeoloji Master Planı Ön Çalışmaları”, Sevim Buluç Anı Kitabı (Der. V. Tolun/T. Takaoğlu). Çanakkale 18 Mart Üniversitesi: 21-46.
• TC Kültür Bakanlığı Gayrımenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 6691 sayılı ve 14.1.1972 tarihli kararı.
• THONEMANN, P. 2013 “Phrygia –An Anarchist History: 950 BC-100 AD”, Roman Phrygia: Culture and Society (Ed. P. Thonemann). Cambridge: 1-40.
• TUNA, N. 1998. “Introduction on Behalf of the Centre for Research and Assessment of the Historic Environment (TAÇDAM) at Middle East Technical University”, Tracians and Phrygians: Problems of Parallelism (Der. N.Tuna/Z. Aktüre/M. Lynch). METU Faculty of Architecture Press: 1-3.
• TUNA, N. 2007. “ODTÜ Müzesinin Ankara Frig Nekropolünde Araştırma ve Kurtarma Kazıları”, Friglerin Gizemli Uygarlığı (Der. H.Sivas/T. Tüfekçi Sivas). Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayıncılık: 99-113.
• “Ulus Şehir Çarşısı Kazısı” n.d. envanter.gov.tr. [http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/35099] Erişim Tarihi (15.04.2015).