SENTAKTİK İSTEM YAPISI BAKIMINDAN KIRGIZ TÜRKÇESİ FİİL SINIFLARI

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 17 - 30, 24.01.2025

Mehmetcan Gökbayır , Ahmet Buran

https://doi.org/10.59182/tudad.1589737

Öz

İstem kuramı, fiil merkezli bir kuram olup fiilin kendi etrafında sentaktik boşluklar açma kapasitesi olarak tanımlanabilir. Günümüz istem çalışmalarında isim, sıfat ve edatlar üzerine istem çalışmaları yapılsa da istem, fiil temelleri üzerine kurulan bir kuramdır. Daha açık bir ifade ile istem kuramı, fiili ana unsur olarak kabul eder ve fiilin cümlede yer alan isim ve isim soylu ögelerle olan niceliksel ve niteliksel bağlantısını ifade eder. İstemin ana unsuru olan fiil, cümlede hangi tamlayıcıların yer alacağını ve hangi anlamsal ve sözdizimsel özelliklere sahip olacağını belirleyen bir yönetici konumundadır. Bu kuram Tesnière tarafından 1959 yılında oluşturulmuştur. Tesnière bu kuramı oluştururken cümlede yer alan tamlayıcıları sadece niceliksel boyutlarıyla ele alınmış ve niteliksel boyutunu dahil etmemiştir. Tesnière’den sonraki araştırmacılar ise istem kuramını farklı boyutlarıyla ele almış ve geliştirmiştir. 1978 yılında Ruzicka’nın, yayımlamış olduğu çalışmasında istemi, Anlambilimsel İstem, Sözdizimsel İstem ve Edimsel İstem olarak üç düzeyde incelemiştir. Daha sonra Helbig ve Schenkel gibi araştırmacılar da istemi benzer düzeylerle ele almıştır. Bu çalışmada ise Kırgız Türkçesinde yer alan fiillerin sentaktik (sözdizimsel) istem yapısı bakımından sınıflandırması yapılmış ve incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

istem, sözdizimi, kırgız türkçesi, fiil

Kaynakça

• Aydın Özkan, I. (2018). Evrensel dilbilgisi ve Türkçede istem. Gece Akademi.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişiklikleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. On Dokuz Mayıs Üniversitesi.
• Karacan, N. (2022). Biçim-sözdizimsel istem: Türkçede durum biçim birimleri ve anlamsal isteme etkileri. Sosyal Bilimler Ekev Akademi Dergisi, 92.
• Sağlam, B. (2020). Doğu grubu ağızlarında istem. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Sağlam, B., Buran, A. (2022). Doğu grubu ağızlarında eylemlerin söz dizimsel istem farklılıkları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi. C. 6, S. 1, s. 287-315.
• Yılmaz, N. (2016). Tatar Türkçesinde fiillerin istemi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ordu Üniversitesi.
• Kırgızca-Türkçe Sözlük (2017). (Haz. Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge Kağan Selçuk), C. I-II, Kırgızistan-Türkiye “Manas” Üniversitesi Yayınları, Bişkek.