Kur’ân’da Müzekker-Müennes Uyumsuzluğunun Haml Yöntemi Bağlamında İncelenmesi

Yıl 2022, , 163 - 196, 22.06.2022

İzzet Marangozoğlu

https://doi.org/10.53112/tudear.1116976

Öz

Kur’ân merkezli dil çalışmaları tenzil döneminden günümüze kadar aralıksız bir şekilde devam etmiştir. Bunlardan özellikle Kur’ân-Kerîm’in dil ve gramatik üslubunu inceleyen çalışmalar önemli bir yer tutmuştur. Kur’ân’ın kusursuz dil üslubuna ve gramatik açıdan tutarlılığına dikkat çekmeyi amaçlayan bu çalışmada Arap dilinin en bilindik bir o kadar da karmaşık olan müzekkerlik ve müenneslik konusu ana hatlarıyla ele alınmıştır. Çalışmanın girişinde konuyla ilgili genel bir çerçeve çizildikten sonra tezkîr ve te’nîs kavramları tanıtılarak Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ’dan (ö. 207/822) günümüze kadar müzekker ve müennese dair telif edilen müstakil çalışmalar kronolojik olarak sıralanmıştır. Çalışmanın devamında müzekker ve müennesi bilmenin önemine işaret edilerek müennesliğin ilke, çeşit ve alametleri zikredilmiştir. Kur’ân’ın müzekkerlik ve müenneslik konusuna yaklaşımını ortaya koyan gramer ve haml yöntemleri incelenmiştir. Bu bağlamda Kur’ân’ın müzekkerlik ve müenneslik yönünden herhangi bir uyumsuzluk barındırmadığına; söz konusu intibanın ise Arap dilinde gramatik bir üslup olarak “müzekkerin, müennes veya müennesin, müzekker gibi muamele görmesi”nden kaynaklandığına dikkat çekilmiştir. Kur’ân’dan ve Arap şiirinden aktarılan örneklerle konu aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Kur’an, Müzekker, Müennes, Tezkîr, Te’nîs, Haml Üslubu.

Examination Of Muzakkar-Muannas Incompatibility In The Qur'an Within The Context Of Haml Method

Öz

Qur’an-centered language studies have continued uninterruptedly from the period of tenzil (the period when the Qur’an was sent down) to the present day. Among these, studies examining the language and grammatical style of the Qur’an have an important place. This study aims to draw attention to the perfect language style and grammatical consistency of the Qur’an. In this context, in this study, the most familiar and complex issues of the Arabic language, masculinity and femininity, are discussed with the main lines. After drawing a general framework on the subject at the beginning of the study, the concepts of tezkîr (masculinity) and te'nis (femininity) are introduced and the individual works that have been copyrighted from Yahya b. Ziyad al-Farra (d. 207/822) to the present day are listed in chronological order. In the continuation of the study, the importance of knowing masculinity and femininity is pointed out and the principles, types and signs of femininity are mentioned. Then, grammar and Haml (Attribution) methods, which reveal the approach of the Qur’an to the subject of masculinity and femininity, were examined. In this context, it has been pointed out that the Qur’an does not contain any incompatibility in terms of masculinity and femininity. It has been pointed out that, the negative impression in question is because of the grammatical methods in the Arabic language called “al-haml allel-muzakker (Attribution to masculinity) and al-haml allel-muennas-(Attribution to femininity)”, which is summarized as “the treatment of masculine as feminine or feminine as masculine” in language. The subject has been tried to be clarified with examples from the Qur'an and Arabic poetry.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Qur, Muzakkar, Muannas, Tazkīr, Taʾnīs, Haml Method.

Kaynakça

• Afgânî, Sa‘îd b. Muhammed b. Ahmed. (2003). el-Mûcez fî kavâ‘idi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Antâkî, Muhammed. (1969). el-Vecîz fî fıkhi’l-luga. Halep: Mektebetü’ş-Şehbâ’.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd. (1997a). Meʿâlimü’t-tenzîl (C. 7). Muhammed Abdullâh en-Nemr vd (thk.). Riyad: Dâru Taybe.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd. (1997b). Meʿâlimü’t-tenzîl (C. 8). Muhammed Abdullâh en-Nemr vd (thk.). Riyad: Dâru Taybe.
• Beydâvî, Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. (1998). Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl (C. 4). Muhammed ‘Abdurrahmân el-Mar‘aşlî (thk.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Ca‘berî, İbrâhîm Ömer. (1991). Tedmîsu’t-tezkîr fi’t-te’nîs ve’t-tezkîr. Muhammed ‘Âmir Ahmed Hasan (thk.). Beyrut: el-Müessesetü’l-Câmi‘iyye.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. (1984a). es-Sıhâh: Tacu’l-lüğa ve sıhâhi’l-‘Arabiyye (C. 1). Ahmed Abdulgafûr ‘Attâr (thk.). Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. (1984b). es-Sıhâh: Tacu’l-lüğa ve sıhâhi’l-‘Arabiyye (C. 2). Ahmed Abdulgafûr ‘Attâr (thk.). Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn.
• Dervîş, Muhyiddîn. (1992a). İʿrâbü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm ve Beyânüh (C. 3). Yûsuf Alî Bedevî (thk.). Dimeşk: Dâru İbn Kesîr - Daru’l-Yemâme.
• Dervîş, Muhyiddîn. (1992b). İʿrâbü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm ve Beyânüh (C. 5). Yûsuf Alî Bedevî (thk.). Dimeşk: Dâru İbn Kesîr - Daru’l-Yemâme.
• Dervîş, Muhyiddîn. (1992c). İʿrâbü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm ve Beyânüh (C. 6). Yûsuf Alî Bedevî (thk.). Dimeşk: Dâru İbn Kesîr - Daru’l-Yemâme.
• Dervîş, Muhyiddîn. (1992d). İʿrâbü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm ve Beyânüh (C. 10). Yûsuf Alî Bedevî (thk.). Dimeşk: Dâru İbn Kesîr - Daru’l-Yemâme.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-‘İmâdî. (t.y.a). İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm (C. 1). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-‘İmâdî. (t.y.b). İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm (C. 3). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-‘İmâdî. (t.y.c). İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm (C. 5). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-‘İmâdî. (t.y.d). İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm (C. 7). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-‘İmâdî. (t.y.e). İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm (C. 9). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. (1420a). el-Bahru’l-muhît (C. 2). Sıdkî Muhammed Cemîl (thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. (1420b). el-Bahru’l-muhît (C. 4). Sıdkî Muhammed Cemîl (thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. (1420c). el-Bahru’l-muhît (C. 5). Sıdkî Muhammed Cemîl (thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. (1420d). el-Bahru’l-muhît (C. 7). Sıdkî Muhammed Cemîl (thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. (1420e). el-Bahru’l-muhît (C. 8). Sıdkî Muhammed Cemîl (thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. (1420f). el-Bahru’l-muhît (C. 10). Sıdkî Muhammed Cemîl (thk.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Enîs, İbrâhîm. (1975). Min esrâri’l-luğa. Kahire: Mektebetu’l-Anclu el-Mısriyye.
• Esterâbâdî, Radıyyüddîn Muhammed. (1976). Şerhu’ş-Şâfiye (C. 2). Muhammed Nûr el-Hasan vd (thk.). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Ezherî, Hâlid b. Abdillâh. (t.y.). Şerhu’t-tasrîh ‘ale’t-tavdîh (C. 2). Tahran: İntişârât-ı Nâsır Hüsrev.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. (t.y.a). Me’âni’l-Kur’ân (C. 1). Ahmed Yûsuf Necâtî vd (thk.). Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. (t.y.b). Me’âni’l-Kur’ân (C. 3). Ahmed Yûsuf Necâtî vd (thk.). Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. (1989). el-Müzekker ve’l-müennes. Ramadân ‘Abduttevvâb (thk.). Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs.
• Galâyînî, Mustafâ. (2010). Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye. Alî Süleymân Şebâra (thk.). Dimeşk: Müessesetü’r-Risâle.
• Hammâdî, Muhammed Dârî. (1982). “et-Tezkîr ve’t-Te’nîs fi’l-‘Arabiyye Beyne’l-‘Alâmeti ve’l-İsti’mâl” (33/1). Mecelletu’l-Mecma‘i’l-‘İlmî el-‘Irâkî.
• Hâlidî, Salâh Abdulfettâh. (2000). İʿcâzu’l-Kur’âni’l-beyânî ve delâ’ilu masdarihi’r-rabbânî. Amman: Dâru Ammâr.
• Hamelâvî, Ahmed b. Muhammed. (2007). Şeze’l-‘arf fî fenni’s-sarf. Alâuddîn ‘Atiyye (thk.). Dimeşk: Dâru’d-Dekkâk – Dâru’l-Feyhâ’.
• Hasan, Abbâs. (t.y.a). en-Nahvu'l-vâfî (C. 1). Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif.
• Hasan, Abbâs. (t.y.b). en-Nahvu'l-vâfî (C. 2). Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif.
• Hasan, Abbâs. (t.y.c). en-Nahvu'l-vâfî (C. 4). Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif.
• İbn ‘Akīl, Bahâüddîn Abdullah. (1985). Şerh İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik (C. 2). Muhyiddîn ‘Abdulhamîd (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. (2006). el-Hasâîs. Muhammed Alî en-Neccâr (thk.). Kâhire: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye. İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. (1985). el-Muzekker ve’l-muennes. Târık Necm Abdullâh (thk.). Cidde: Dâru’l-Beyân el-‘Arabî.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed. (1978). el-Müzekker ve’l-müennes. Târık ‘Abd ‘Avn el-Cenâbî (thk.). Bağdat: Matbaatu’l-‘Ânî.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. (1979a). Mu’cemu Mekâyîsi’l-lüga (C. 1). ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. (1979b). Mu’cemu Mekâyîsi’l-lüga (C. 2). ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. (1969). el-Müzekker ve’l-müennes. Ramadân Abdüttevvâb (thk.). Kahire: Dâru’l-Kütüb.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh el-Ensârî. (t.y.a). Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (C. 2). Muhyiddîn ‘Abdulhamîd (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh el-Ensârî. (t.y.b). Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (C. 3). Muhyiddîn ‘Abdulhamîd (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh el-Ensârî. (t.y.c). Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (C. 4). Muhyiddîn ‘Abdulhamîd (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh el-Ensârî. (1990). Şerhu Ḳatri’n-nedâ ve belli’s-sadâ. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhamîd (thk.). Dimeşk: Dâru’l-Hayr.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh el-Ensârî. (1984). Şerhu Şüzûri’z-zeheb. ‘Abdulganî ed-Dıkr (thk.). Dimeşk: eş-Şeriketü’l-Müttehide.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh et-Tâî. (t.y.). Elfiyyetü İbn Mâlik. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şa‘biyye.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh et-Tâî. (1982). Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye (C. 2). Abdülmünim Ahmed Hüreydî (thk.). Riyâd: Dâru'l-Me'mûn li't-Türâs.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh et-Tâî. (1967). Teshîlü’l-fevâ’id ve tekmîlu’l-makâsid. Muhammed Kâmil Berekât (thk.). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. (1992a). Lisânu’l-‘Arab (C. 4). Alî Şîrî (nşr.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. (1992b). Lisânu’l-‘Arab (C. 5). Alî Şîrî (nşr.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• İbn Seleme, Mufaddal. (1997). “Muhtasaru’l-müzekker ve’l-müennes” (17/1). Ramadân Abdüttevvâb (thk.). Mecelletü Ma‘hedi’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl. (t.y.a). el-Muhassas (C. 16). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl. (t.y.b). el-Muhassas (C. 17). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl. (1988). el-Usûl fi’n-nahv (C. 2). Abdulhuseyn el-Fetlî (thk.). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• İbnu’t-Tüsterî, Ebu’l-Huseyn Saîd b. İbrâhim. (1983). el-Müzekker ve’l-müennes. Ahmed Abdulmecîd Hüreydî (thk.). Kahire: Mektebetü’l-Hâncî – Riyad: Dâru’r-Rifâ‘î.
• İsfehânî, Râgıb. (t.y.). el-Mufredât fī garîbi’l-Kurʾân. Muhammed Seyyid Keylânî (thk.). Beyrut: Dâru’l-Maʿrife.
• Kaysî, ʿAvdetullah Menîʿ. (1996). Sirru’l-i‘câz fî tenevvu‘i’s-siyaği'l-muştekkati min aslin luğaviyyin vâhidin fi'l-Kur'ân. Amman: Dâru’l-Beşîr. Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. (1405). Müşkilü iʿrâbi'l-Kur'ân (C. 1). Hâtim Sâlih ed-Dâmin (thk.). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ’. (1998). el-Külliyyât. Adnân Dervîş, Muhammed el-Mısrî (thk.). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Matlûb, Ahmed. (2006). Mu‘cemü’l-mustalahâti’l-belâgiyye ve tetavvuruhâ (C. 2). Beyrut: ed-Dâru’l-‘Arabiyye li’l-mevsû‘ât.
• Muberred, Ebu’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd. (1994a). el-Muktedab (C. 1). Muhammed Abdulhâlik ‘Udayme (thk.). Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî.
• Muberred, Ebu’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd. (1994b). el-Muktedab (C. 4). Muhammed Abdulhâlik ‘Udayme (thk.). Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî.
• Muberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. (1970). el-Müzekker ve’l-müennes. Ramadân ‘Abduttevvâb, Salâhuddîn el-Hâdî (thk.). Kahire: Mektebetü Dâri’l-Kütüb.
• Munâvî, Muhammed Abdurraûf. (1990). et-Tevkīf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. Muhammed Rıdvân ed-Dâye (thk.). Beyrut–Dimeşk: Dâru’l-Fikr.
• Muttallibî, Gâlib Fâdıl. (1978). Lehcetu Temîm ve eseruhâ fi’l-‘Arabiyyeti’l-muvahhade. Bağdat: Dâru’l-Hurriyye.
• Nûruddîn, ‘İsâm. (1988). el-Mustalahu’s-sarfî mümeyyizâtu’t-tezkîr ve’t-te’nîs. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Âlî.
• Sabbân, Muhammed b. Alî. (t.y.). Hâşiyetü’s-Sabbân ʿalâ Şerhi’l-Üşmûnî (C. 4). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. (2009). Fikhu’l-luga ve sırrü’l-ʿArabiyye. Yahyâ Murâd (thk.). Kahire: Müessesetü’l-Muhtâr.
• Saʿlebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. (2002). el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân (C. 9). Ebû Muhammed b. ʿÂşûr (thk.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. (1992a). el-Kitâb (C. 3). Abdusselâm Muhammed Hârûn (thk.). Kahire: Mektebetu’l-Hâncî.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. (1992b). el-Kitâb (C. 4). Abdusselâm Muhammed Hârûn (thk.). Kahire: Mektebetu’l-Hâncî.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. (1980a). Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerhi Cemʿi’l-cevâmiʿ (C. 3). Abdülâl Sâlim Mükerrem (thk.). Kuveyt: Dâru’l-Buhûsi’l-‘İlmiyye.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. (1980b). Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerhi Cemʿi’l-cevâmiʿ (C. 6). Abdülâl Sâlim Mükerrem (thk.). Kuveyt: Dâru’l-Buhûsi’l-‘İlmiyye.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. (2008). el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Şu‘ayb el-Arnaût (thk.). Dimeşk: Müessesetü’r-Risâle.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. (1998). el-Müzhir fî ʿulûmi’l-lugati ve envâ‘ihâ (C. 2). Fuâd ‘Ali Mansûr (thk.). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. (2000). Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Kur’ân (C. 15). Ahmed Muhammed Şâkir (thk.). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. (1998). Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm (C. 1). Ahmed Hasan Besec (thk.). Beyrut: Darû’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• ʿUkberî, Ebü’l-Bekâ’ Abdullâh b. el-Huseyn. (2001). et-Tibyân fî iʿrâbi’l-Ḳurʾân (C. 1). Saʿd Küreyyim el-Fakî (thk.). Kahire: Dâru’l-Yakîn.
• Umâyira, İsmâîl Ahmed. (1993). Zâhiratu’t-te’nîs beyne’l-luğati’l-‘Arabiyye ve’l-luğâti’s-Sâmiyye. Amman: Dâru Huneyn.
• Vendryes, Joseph. (1975). el-Luga. Abdulhamîd ed-Devâhilî, Muhammed el-Kassâs (çev.). Kahire: Mektebetu’l-Anclu el-Mısriyye.
• Ya‘kûb, İmîl Bedî‘. (1994). el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’l-muzekker ve’l-muennes. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî (1988a). Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh (C. 1). ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî (thk.). Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî (1988b). Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh (C. 2). ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî (thk.). Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî (1988c). Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh (C. 3). ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî (thk.). Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî (1988d). Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh (C. 4). ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî (thk.). Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî (1988e). Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh (C. 5). ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî (thk.). Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. (t.y.a). el-Keşşâf ‘an hakā'iki gavâmidi't-tenzîl ve ‘uyûni'l-ekāvîl fî vucûhî't-te'vîl (C. 1). Abdurrezzâk el-Mehdî (thk.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. (t.y.b). el-Keşşâf ‘an hakā'iki gavâmidi't-tenzîl ve ‘uyûni'l-ekāvîl fî vucûhî't-te'vîl (C. 2). Abdurrezzâk el-Mehdî (thk.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. (t.y.c). el-Keşşâf ‘an hakā'iki gavâmidi't-tenzîl ve ‘uyûni'l-ekāvîl fî vucûhî't-te'vîl (C. 3). Abdurrezzâk el-Mehdî (thk.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. (t.y.d). el-Keşşâf ‘an hakā'iki gavâmidi't-tenzîl ve ‘uyûni'l-ekāvîl fî vucûhî't-te'vîl (C. 4). Abdurrezzâk el-Mehdî (thk.). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. (1993). el-Mufassal fî sanʿati’l-iʿrâb. Alî Bû Mulhim (thk.). Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl.
• Zerkeşî, Bedrüddîn (1957). el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân (C. 3). Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm (thk.). Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye.