Exemption in The European Court of Human Rights as an Issue of The Right to Religious Education

Yıl 2023, Sayı: 16, 13 - 43, 30.12.2023

Sümeyye Demirtaş , Ayşe Zişan Furat

https://doi.org/10.53112/tudear.1287758

Öz

Cases brought to the European Court of Human Rights(ECtHR), which protects the rights and freedoms of the European Convention on Human Rights (ECHR) have addressed issues related to different dimensions of religious education, including exemption. The article aims to reveal the ECtHR's approach to the issue by evaluating the way the exemption issue is addressed in the ECtHR decisions. Examining the decisions of the ECtHR, which is one of the most influential factors in shaping religious education practices today, on the axis of exemption, has a special importance due to its potential to provide an infrastructure for future evaluations. As a result of the descriptive analysis on the case texts, which constitute the main sources of the article, it has been seen that the subject of exemption from religion lessons is discussed under two headings as exemption from compulsory religion lessons in formal education and exemption from lessons, school and activities due to religious reasons. Generally, in applications made within the framework of the articles of the ECHR regulating the right to education, the prohibition of discrimination, the right to freedom of thought, conscience and religion and the right to respect for private and family life; the issue was addressed in relation to systematic indoctrination, content, respect for belief, exemption system, risk of stigma, social integration and margin of appreciation etc. It has been concluded that the ECtHR has proposed an exemption system in which the religious or philosophical beliefs of the parents are respected and they are not compelled to reveal their religion and beliefs.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Right to Education, European Convention on Human Rights, European Court of Human Rights, Exemption

Bir Din Eğitimi Hakkı Meselesi Olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde Muafiyet

Öz

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) belirttiği hak ve özgürlükleri koruyan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) sunulan davalarda, muafiyet de dahil din eğitiminin farklı boyutlarına ilişkin konular ele alınmıştır. Makale, AİHM kararlarında muafiyet konusunun ele alınış şeklini değerlendirerek AİHM’nin konuya yaklaşımını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Günümüzde din öğretimi uygulamalarını şekillendirme konusunda etkili olan faktörlerin başında gelen AİHM kararlarının muafiyet ekseninde incelenmesi, ileride yapılacak değerlendirmelere altyapı sağlama potansiyeli nedeniyle özel bir öneme sahiptir. Makalenin temel kaynalarından birini oluşturan dava metinleri üzerine yapılan betimsel analiz neticesinde din derslerinden muafiyet konusunun; örgün eğitimde din dersinden muafiyet ve dinî nedenlerden ötürü dersten/okuldan/faaliyetlerden muafiyet olmak üzere iki başlıkta ele alındığı görülmüştür. Genellikle AİHS’nin eğitim hakkını, ayrımcılık yasağını, din ve vicdan hürriyetini, aile hayatına saygı hakkını düzenleyen maddeleri çerçevesinde yapılan başvurularda konu; sistematik telkin, içerik, inanca saygı, muafiyet sistemi, damgalanma riski, sosyal bütünleşme, takdir payı vb. alanlarla ilişkili olarak ele alınmıştır. AİHM’nin ebeveynlerin dinî veya felsefî inançlarına saygı duyulan, dinlerini/inançlarını açıklamaya mecbur bırakılmadıkları bir muafiyet sistemi önerisinde bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Eğitim Hakkı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Muafiyet

Kaynakça

• Akbulut, O. (2016). Turkey: The European Convention on Human Rights as a Tool for Modernisation. İçinde P. Popelier, S. Lambrecht, & K. Lemmens (Ed.), Criticism of the European Court of Human Rights (1. bs, ss. 413-446). https://doi.org/10.1017/9781780685175.016
• Altaş, N. (2002). Türkiye’de Zorunlu Din Eğitimini Yapılandıran Süreç, Hedefler ve Yeni Yöntem Arayışları (1980-2001). Dini Araştırmalar, 4(12), 145-168.
• Altıparmak, K. (2013). Hasan ve Eylem Zengin/Türkiye Kararının Uygulanması (Başvuru no ve Tarihi: 1448/04-9 Ekim 2007) İzleme Raporu. İnsan Hakları Ortak Platformu, Almanya Federal Cumhuriyeti Büyükelçiliği. http://www.aihmiz.org.tr/
• Anayurt, Ö. (2004). Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu. Seçkin Yayıncılık.
• Arslan, Z. (2005). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde Din Özgürlüğü. Liberal Düşünce Topluluğu.
• Atakan, A. (2010). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Takdir Yetkisi Doktrinine İlişkin Bir İnceleme. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 16(3-4), 29-36.
• Ayhan, H. (2014). Türkiye’de din eğitimi (3. bs). Dem Yayınları.
• Benfquih, Y. (2014, Ekim 10). Mansur Yalçın V. Turkey: Religious Education and the (Easy) Way Out. Starasbourg Observers. https://strasbourgobservers.com/2014/10/10/mansur-yalcin-v-turkey-religious- education-and-the-easy-way-out/
• Berkmann, B. J. (2022). Religious education before the ECtHR: The Opt-out Clause does not Suffice Anymore. British Journal of Religious Education, 44(4), 1-12. https://doi.org/10.1080/01416200.2022.2029732
• Bilgin, B. (2001). Eğitim bilimi ve din eğitimi. Gün Yayıncılık.
• Calo, Z. R. (2010). Pluralism, secularism and The European Court of Human Rights. Journal of Law and Religion, 26(1), 261-280. https://doi.org/10.1017/S0748081400000977
• Cansız Aktaş, M. (2016). Kuramdan uygulamaya eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri. Mustafa Tekin (Ed.). 3. bs. Pegem Akademi.
• Council of Europe. (1949). Statute of the Council of Europe. https://rm.coe.int/1680306052
• Council of Europe. (1950). European Convention on Human Rights. ECtHR. https://www.echr.coe.int/documents/convention_eng.pdf
• Council of Europe. (2022). Who We Are. https://www.coe.int/en/web/about-us/who-we-are
• Çavuşoğlu, N. (2003). İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi: Kararların uygulanması Türkiye kararları. Su Yayınları.
• Doğan, R. (2004). 1980’e kadar Türkiye’de din öğretimi program anlayışları (Ankara: MEB Yayınları, 2004), 611- 646. İçinde Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışlar Uluslararası Sempozyumu (28-30 Mart 2001) (ss. 611- 646). Millî Eğitim Bakanlığı.
• ECtHR. (1976). Case of Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark (Application no. 5095/71; 5920/72; 5926/72). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57509
• ECtHR. (1979). X.v/ United Kingdom (Application no. 8010/77). https://hudoc.echr.coe.int/tur?i=001-73958
• ECtHR. (1986). Lena and Anna-Nina Angeleni v/Sweden (Application no. 10491/83). https://hudoc.echr.coe.int/tur?i=001-78932
• ECtHR. (1993). Case of Kokkinakis v. Greece (Application no.14307/88). https://hudoc.echr.coe.int/tur?i=001- 57827
• ECtHR. (1996a). C.J., J.J. and E.J. v. Poland (Application no. 23380/94). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001- 2659
• ECtHR. (1996b). Case of Efstratiou v. Greece (Application no. 24095/94). http://hudoc.echr.coe.int/eng? i=001-58006
• ECtHR. (1996c). Case of Valsamis v. Greece (Application no. 21787/93). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001- 58011
• ECtHR. (2000). Jimenez Alonso et Jimenez Merino v. Spain (Application no.51188/99). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-5973
• ECtHR. (2001). Saniewski v. Poland (Application no. 40319/98). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-5956
• ECtHR. (2006a). Bulski c. Pologne (Application no. 46254/99, 31888/02), 46254/99, 31888/02. http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-75546
• ECtHR. (2006b). Konrad v. Germany (Application no. 35504/03). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-76925
• ECtHR. (2007). Case of Folgerø and Others v. Norway (Application no. 15472/02). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-81356
• ECtHR. (2008). Case of Hasan and Eylem Zengin v. Turkey (Application no. 1448/04). https://hudoc.echr.coe.int/tur?i=001-82580
• ECtHR. (2009). Appel-Irrgand and Others v. Germany (Application no. 45216/07). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-112539
• ECtHR. (2010). Case of Grzelak v. Poland (Application no. 7710/02). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001- 99384
• ECtHR. (2015). Case of Mansur Yalçın and Others v. Turkey (Application no. 21163/11). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-146487
• ECtHR. (2017). Case of Osmanoğlu and Kocabaş v. Switzerland (Application no. 29086/12). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-170436
• ECtHR. (2019). Case of Papageorgiu and Others v. Greece (Application no. 4762/18, 6140/18). http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-197254
• ECtHR. (2023). Rules of Court. Council of Europe. https://www.echr.coe.int/documents/rules_court_eng.pdf
• Ekiz, D. (Ed.). (2007). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Lisans Yayınları.
• Evans, C. (2008). Religious Education İn Public Schools: An ınternational human rights perspective. Human Rights Law Review, 8(3), 449- 473. https://doi.org/10.1093/hrlr/ngn020
• Fokas, E. (2019a). Religion and education in the shadow of the European Court of Human Rights. Politics and Religion, 12(1), 1-8. https://doi.org/10.1017/S1755048318000457
• Fokas, E. (2019b, Kasım 27). Stuck in the middle with Papageorgiou: Missed or new opportunities? Starasbourg Observers. https://strasbourgobservers.com/2019/11/27/stuck-in-the-middle-with- papageorgiou-missed-or-new-opportunities/
• Fokas, E. (2020). Messages from the European Court of Human Rights on religion, Secularism, Tolerance and Pluralism. Içinde V. Karpov & M. Svensson (Ed.), Secularization, Desecularization, and Toleration (ss. 279-298). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-54046-3_14
• Fokas, E., & Richardson, J. T. (2017). The European Court of Human Rights and minority religions: Messages generated and messages received. Religion, State & Society, 45(3-4), 166-173. https://doi.org/10.1080/09637494.2017.1399577
• Gözübüyük, Ş. & Gölcüklü, F. (2004). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve uygulaması: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama Yöntemi (5. bs). Turhan.
• Hendek, A., & Fancourt, N. (2021). The effects of judgements by the European Court of Human Rights on Religious Education in England and Turkey. Religion & Education, 48(4), 436-457. https://doi.org/10.1080/15507394.2021.1961658
• Kabaoğlu, İ. (2002). Özgürlükler hukuku (İnsan haklarının hukuksal yapısı). 6. bs. İmge Kitabevi.
• Kap, D. (2014). Türkiye’de zorunlu din dersi uygulaması. Akademik Perspektif, Kasım, 58-61.
• Kaymakcan, R., & Hendek, A. (2022). European Court of Human Rights’ judgements and compulsory religious education in Turkey. British Journal of Religious Education, 1-11. https://doi.org/10.1080/01416200.2022.2045901
• Kızılabdullah, Y. (2008). Toledo kılavuz ilkeleri ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi programı. Dinî Araştırmalar, 11(32), 167-181.
• Leigh, I. (2012). Objective, critical and pluralistic? Religious education and human rights in the European Public Sphere. Içinde Facilitating Freedom of Religion or Belief: A Deskbook (ss. 192-214). Springer.
• Madra, Ö. (1981). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve bireysel başvuru hakkı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler.
• MEB. (2010). İlköğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı ve Kılavuzu. Millî Eğitim Bakanlığı.
• MEB. (2018). Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersi öğretim programı (İlkokul 4 ve Ortaokul 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar), T.C. Millî Eğitim Bakanlığı. T.C. Millî Eğitim Bakanlığı.
• Resmî Gazete. (1997). İnsan hakları ve ana hürriyetleri korumaya dair sözleşmenin oluşturduğu denetim mekanizmasının yeniden yapılanmasına ilişkin 11 no.lu protokol (Sayı: 23025). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23025.pdf
• OSCE. (2007). Toledo guiding principles on teaching about religions and beliefs in public schools: Prepared by ODIHR advisory council of experts on freedom of religion and belief. OSCE/ODIHR.
• Öktem, A. E. (2002). Uluslar arası hukukta inanç özgürlüğü. Liberte Yayınları.
• Özenç, B. (2005). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde inanç özgürlüğü ve Türkiye [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Özenç, B. (2008). AİHM ve Danıştay kararlarının ardından zorunlu din dersleri sorunu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 66(2), 191-226.
• Relaño, E. (2010). Educational pluralism and freedom of religion: Recent decisions of the European Court of Human Rights. British Journal of Religious Education, 32(1), 19-29. https://doi.org/10.1080/01416200903332049
• Temperman, J. (2017). Parental rights in relation to denominational schooling under the European convention on human rights. Religion and Human Rights, 12(2-3), 142-152. https://doi.org/10.1163/18710328- 12231133
• Turan, İ. (2012). Ulusal ve uluslararası hukuk açısından Türkiye’de din eğitiminin yasal dayanakları. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32, 77-109.
• Türmen, R. (2002). Avrupa insan hakları açısından temel hak ve özgürlüklerin kapsamı ve sınırlamaları. Yargıtay Dergisi, XXVII(Ocak-Nisan), 192-213.
• Yaman, A. (2014). Zorunlu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri komisyonu ve kitaplarda gerçekleştirilen değişiklikler ekseninde Alevi Çalıştayları’nın sonuçlarına dair. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu içinde. M. Yazıcı (Ed.). (C. 1, ss. 373-388). Bingöl Üniversitesi Yayınları.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2000). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (2. bs). Seçkin Yayınları.
• Yılmaz, E. (1992). Hukuk sözlüğü (4. bs). Yetkin Hukuk Yayınları.