İŞGALLERİNDEN ÖNCE TÜRKİSTAN HANLIKLARINDA TARİH YAZICILIĞI

Yıl 2014, Cilt: 3 Sayı: 2, 144 - 165, 09.08.2014

Muhammed Çelik

https://doi.org/10.17497/tuhed.185602

Öz

XVI. yüzyılın başından itibaren Türkistan bölgesinde, yöneticileri Cengiz Kağan soyundan ve Müslüman olan, halkı ise ekseriyeti Türk ve Müslüman olan parçalı siyasi yapılar ortaya çıkmıştır. Türkistan Hanlıkları olarak isimlendirilen bu devletler bütün bölgeye hâkim olabilecek bir konuma erişemedikleri gibi, biri diğeri üzerinde kesin ve uzun süreli bir hâkimiyet kuramamıştır. Hanlıkların başında bulunan ve han olarak isimlendirilen hükümdarlar, kendi meşruiyetlerini temin konusunda bir yandan Cengiz Kağan soyundan olduklarını vurgularlarken, bir yandan da Müslüman halkı kendi yanlarında tutabilmek için İslami söylemlere önem vermişlerdir. XVIII. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Rus işgaline uğrayan Batı Türkistan’da kurulan Buhara, Hive, Hokand ve Kazak Hanlıklarının yanı sıra, XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Çin işgaline uğrayan Doğu Türkistan’da varlık göstermiş olan Yarkend Hanlığı ile Hocalar Devleti’nin tarih kayıtları bu tebliğin konusu olacaktır.

Vakayiname, biyografi, coğrafya, menakıpname gibi alanlarda verilen eserlerin çok büyük bir kısmı çevrilmemiş durumda olup onların yazım dili büyük oranda Farsça, az bir kısmı Türkçedir. Türkçe olarak kaleme alınan eserlerin sayısı az olsa da bu eserler dil ve üslup yönünden dönemin gelişmişlik düzeyini yansıtabilecek durumdadırlar. Eserlerin büyük bir kısmında siyasi meselelere odaklanılmış iken, iktisadi ve toplumsal hadiselere daha az yer verilmiştir. İçinde yaşadıkları toplumun değer yargıları bu tarihî eserleri kaleme alanları etkilemiştir. Bu yüzden ifadelerde özellikle İslami söylem dikkat çekicidir. Eserler incelendiğinde kimi zaman muhtemelen siyasi zayıflık nedeniyle tarihî hadiseleri kayda geçirecek kimse olmayınca bu işi bizzat hükümdarlar üstlenmişlerdir. Eserlere ya dünyanın yaratılışı ve ilk peygamberle, ya hüküm süren hanedanla başlanarak olaylar müellifin zamanına kadar getirilmiş, ya da bu eserler ithaf edilen hükümdarın biyografisi şeklinde kaleme alınmıştır. Dolayısıyla İslam tarih yazıcılık geleneğinin yoğun bir etkisinin olduğunu söylemek mümkündür. Bu tebliğde Türkistan Hanlıklarında yukarıda bazı temel özellikleri verilen tarih yazıcılığı geleneği üzerinde durulacak, örnekler üzerinden bu kaynakların temel nitelikleri, ortaya koyduğu bilgi çeşitliliği, yazım ve üslup özellikleri gibi hususlara dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler: Türkistan Hanlıkları, Cengiz Kağan, Tarih Yazıcılığı, Vakayiname, Rus İşgali

 

HISTORIOGRAPHY in the TURKESTAN KHANATES BEFORE THEIR OCCUPATION

Abstract: From the beginning of 16^th century, in Turkestan, political structures whose rulers were the descendants of Chinggis Qaghan and Muslim, and whose population was Turkish and Muslim had emerged. These states, called Turkestan Khanates and their rulers as khan, in supplying their legitimacy, on the one hand they stress to be the descendants of Chinggis Qaghan, on the other hand, to keep the Muslim people on their side they have given importance to the Islamic discourse. The historical records of khanates of Bukhara, Khiva, Khoqand and Kazakh which were established in the Western Turkestan and invaded by Russia from the second quarter of the 18^th century, and Yarkend Khanate and Khojas State which were established in Eastern Turkestan and invaded by China from the second half of the 18^th century will be the subject of this paper.

The great part of the sources is not studied and their language is largely in Persian, a minority is in Turkish. Majority of works have been focused on political issues, while less space is given to the economic and social events. Values of the society the historiographers live in were affected them. Thus, the phrases, especially in Islamic discourse, are remarkable. Analyzing works, sometimes probably due to political weakness and the absence of historiographers, the historical events were recorded by the rulers and they undertook the job itself. To the sources it was started by the creation of the world, or by the reigning dynasty up to the time of the author, or dedicated these works to the biography of a monarch. Thus, the tradition of Islamic historiography has an intense effect on them. In this article, some basic characteristics, given above, of the tradition of historiography of the Turkestan Khanates, will be focused.

Keywords: Turkestan Khanates, Chinggis Qaghan, Historiography, Chronicle, Russian Occupation

Anahtar Kelimeler

Türkistan Hanlıkları, Cengiz Kağan, Tarih Yazıcılığı, Vakayiname, Rus İşgali

Kaynakça

• Ahmedov, B. A. (1985). İstoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv. (Pismennıe Pamyatniki). Taşkent: İzdatel’stvo “Fan” Uzbekskoy SSR.
• Aka, İsmail (1991). Timur ve Devleti, Ankara: TTK Yayınları.
• Alpargu, Mehmet (2002). Türkistan Hanlıkları. Türkler. c: VIII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 557-605.
• Anonim (1377 hş.). Zafer-Name-i Hüsrevî: Şerh-i Hükümrevâ-yi Seyyid Emir Nasrullah Bahadır Sultan bin Haydar (H. 1242-1277) Der Buhara ve Semerkand. ed: Menuçehr Setudeh, Tahran: Miras-ı Mektub. Anonim (1989). Zafer-Name-yi Hüsrevi. Duşanbe, 1989.
• Barthold, V. V. (1973). Otçet O Komandirovke v Turkestan. Soçineniya. c: VIII, Moskova.
• Beisembiev, T. K. (1987). “Tarih-i Şahruhi” kak istoriçeskiy istoçnik. Alma-Ata: Izd-vo “Nauka” Kazakhskoy SSR.
• Beisembiev, Timur K. (2008). Annotated Indices to the Kokand Chronicles. Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA).
• Bregel, Yuri (2004). Histoiography xii: Central Asia. EIr, ss. 395-402.
• Buhari, Hafız-ı Tanış ibn Mir Muhammed (1983-1989). Şeref-name-yi Şahi, Kniga Şahskoy Slavı. faksimile rukopisi D 88, perevod s persidskogo, vvedenie, primeçaniya i ukazateli M. A. Salahetdinovoy, Moskova: Izd-vo “Nauka”, Glav. red. vostochnoy lit-ry.
• Buhari, Mir Abdülkerim (1876). Histoire de L’Asie Centrale (Afghanistan, Boukhara, Khiva and Khoqand). Fransızca’ya çeviren Charles Schefer, Paris, 1876.
• Buhari, Mir Muhammed Emini (1957). Ubeydulla-Name. Perevod s Tadjikskogo s primeçaniyamiçlena-korrespondenta Akademii Nauk Uzbekskoy SSR Professora A. A. Semenova, Taşkent: İzdatel’stvo Akademii Nauk Uzbekskoy SSR.
• Çuras, Şah Mahmud (1976). Hronika. kritiçeskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanie i ukazateli O. F. Akimuşkina, Moskova: Nauka.
• Çuras, Şah Mahmud (1989). Saidiya Handanlıkı Tarihige Dair Materyaller. tr. Habibullah Eli, Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• Çuras, Şah Mahmud (2010). Hronika. Kritiçeskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanii i ukazateli O. F. Akimuşkina, 2-e izd, St. Petersbug: Peterburgskoe Lingvistiçeskoe Obşestvo.
• DeWeese, Devin (1994). Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition. Pennsylvania: Pennsylvania State University Press.
• Duglat, Mirza Haydar (2006). Tarih-i Reşidî: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, çev. E. Denison Ross; Türkçesi Osman Karatay, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ebu’l-Gazi Bahadır Han (2009). Türk’ün Soy Ağacı: Türk Şeceresi. çev. Rıza Nur; sadeleştiren Yunus Yiğit, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2009.
• Ebu’l-Gazi Bahadır Han (2011). Türklerin Şeceresi. Hazırlayanlar: Nurer Uğurlu, Orhan E. Vardar. İstanbul: Örgün Yayınevi
• Ebü’l-Gazi Bahadır (1874). Şecere-i Türk, Histoire des Mogols et des Tatares. Traduite et Publie Sous la Direction de Le Baron Desmaisons. c: I-II, St. Petersburg: Imprimerie de l’Academie Imperiale des Sciences.
• Ebülgazi Bahadır Han (1925). Şecere-i Türk. aktaran Rıza Nur, Ankara: Maarif Vekâleti.
• Ebülgazi Bahadır Han (1996). Şecere-i Terakime: Türkmenlerin Soy Kütüğü. haz. Zuhal Kargı Ölmez. Ankara: Simurg.
• el-Buhariy, Hafız Tanış (1999). Abdullanoma: “Şerefnamayi Şahiy”. fars tilidan Sadik Mirzaev tarcimesi; ilmiy muharrir, neşrgata yorlovçi, söz başı ve izahlar müellifi, Boriboy Ahmedov, Taşkent: “Şark”.
• Haydar Mirza (1383hş.). Tarih-i Reşidi. tashih-i Abbaskulu Gaffari’ferd, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub.
• Haydar Mirza (1895). Tarikh-i-Rashidi: A History of the Moghuls of Central Asia, English version edited, with commentary, notes, and map by N. Elias, Lahore.
• Haydar Mirza (1996a). Mirza Haydar Dughlat’s Tarikh-i-Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan. Persian text edited by W. M. Thackston, Cambridge, Harvard University.
• Haydar Mirza (1996b). Mirza Haydar Dughlat’s Tarikh-i Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan. English
• translation&annotation by W. M. Thackston, Cambridge: Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996.
• Haydar Mirza (1996c). Tarih-i Raşidi. vvedenie, perevod s persidskogo A. Urunbaeva, R. P. Celilovoy, L. M. Epifanovoy; primeçaniya i ukazateli R. P. Celilovoy i L. M. Epifanovoy, Taşkent: Izd-vo “Fan” Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan.
• Hunci, Fazlullah ibn Ruzbehan (1362 hş.). Suluku’l-Muluk. ed: Muhammed Ali Muvahhid, Tahran: Harezmî.
• Hunci, Fazlullah ibn Ruzbehan (1976). Mihmanname-i Buhara: Tarih-i Padişah-i Muhammed Şibanî. ed: Menuçihr Sutudeh, Tahran: Bungah-i Tercüme ve Neşr-i Kitab.
• Hunği, Fadlallah b. Ruzbihan (1974). Transoxanien und Turkestan zu Beginn des 16. Jahrhunderts; Das Mihman-Nama-yi Buhara des Fadlallah b. Ruzbihan Hunği. Übersetzung und Kommentar von Ursula Ott, Freiburg im Breisgau, K. Schwarz.
• Hurşut, I. (1985). Tarih-i Kıpçak Hani i Evo Spiski. Obşestvennıe Nauki v Uzbekistane. No. 1, ss. 64-68.
• Isfahani, Fadl-Ullah bin Ruzbihan (1974). Muslim Conduct of State. Based upon the Suluk-ul-Muluk of Fadl-Ullah bin Ruzbihan Isfahani, translated and annotated by Muhammad Aslam, Islamabad: University of Islamabad Press.
• Ivanov, P. P. (1958). Oçerki Po Istorii SredneyAzii (XVI-Ceredina XIX v.), Moskova: Akademik Nauk SSSR, Institut Vostokovedeniye.
• İsfehani, Fazlullah Ruzbehan (1976). Mihmannameh-i Buhara. aks-i nusha-i hattı, tercemeh, piş guftar bi-kelam-i Rana Celilova; taht-i nazar-i A. K. Arinds, Moskova: “Daniş”.
• Kaşgari, Muhammed Sadık (1988). Tezkire-i Azizan. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• Kaşgari, Muhammed Sadık (2006). Tezkire-yi Azizan, (Kazah&Çagatay). ed: A. Q. Muminov. Almatı: “Dayk-Press”.
• Katagan, Muhammed Yar ibn Arab (2006). Musahhiru’l-Bilad: Tarih-i Şibaniyan, (sadah-i dahhum-i hijri). ed: Nadire Celali, Tahran: Miras-ı Mektub.
• Kılıç, Burten (2004). Balancing Yasa and Shariat in the Shibanid-Uzbek Khanate in the 16th Century. Central Asia on Display: Proceedings of the VII. Conference of the European Society for Central Asian Studies, c: I, ed: Gabriele Rasuly-Paleczek, Julia Katschnig, Wien: Lit, ss. 17-30.
• Kılıç, Nurten (1997). Change in Political Culture: The Rise of Sheybani Khan. Cahiers d’Asie Centrale: L’Héritage Timouride: Iran-Asie Centrale-Inde, XVe-XVIIIe Siècles. c: 3/4, ss. 57-68.
• Klyashtorny, S. G., Sultanov, T. İ. (2004). Kazakistan: Türkün Üç Bin Yılı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kügelgen, A. V. (2002). Die Legitimierung der Mittelasiatischen Mangitendynastie in den Werken ihrer Historiker (18.-19. Jahrhundert). Istanbul: Orient-Institut; Würzburg: Ergon in Kommission.
• Kügelgen, A. V. (2009). Bukhara viii: Historiography of the Khanate, 1500-1920. http://www.iranicaonline.org/articles/bukhara-viii (29.04.2014).
• Manz, Beatrice Forbes (2006). Timurlenk: Türk-Moğol Kültür Harmanında Bir İmparator. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov (MIKH, İzvleçeniya iz Persidskih i Tyurskih Soçineniy) (1969). Sost. S. K. Ibragimov, N. N. Mingulov, K. A. Pişçulina, V. P. Yudin. Alma-Ata.
• McChesney, R. D. (1996). Central Asia: Foundations of Change. Princeton, New Jersey: Darwin Press.
• Mikluho-Maklay, N. D. (1975). Opisanie Persidskih i Tacikskih Rukopisey İnstituta Vostokovedeniya: İstoriçeskie Soçineniya. vıpusk 3, Moskova: İzdatel’stvo “Nauka”, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı.
• Muhammed Hakim Han (2006). Müntehabü’t-Tevarih. 2. cilt, tashih Yayoi Kawahara, Koichi Haneda, Tokyo: Research Institu for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Studies (ILCAA) [Müessese-i Mütalaat Ferhengha ve Zebanha-yı Asya ve Afrika].
• Muhammed Hakim Han (2009). Müntehabü’t-Tevarih. 1. c., tashih Yayoi Kawahara, Koichi Hanede, Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Studies (ILCAA) [Müessese-i Mütalaat Ferhengha ve Zebanha-yı Asya ve Afrika].
• Muhammed Salih (1885). Die Sheibanide: Ein özbegisches Heldengedicht in 76 Gesangen von prinz Mohammed Salih aus Charezm. text, Uebersetzung und Noten von H. Vambery, Viyana.
• Muhammed Salih (1908). Şeybani-Name. Çağataykiy Tekst, Posmertnoe İzdanie Prof. P. M. Melioranskogo, St. Petersburg.
• Muhammed Salih (1961), Şeybaniyname. ed. N. Devran, Taşkent.
• Muhammed Salih (1989). Şeybaniyname, Taşkent: Gafur Gulam Namidagi Edebiyat ve San’at Neşriyatı.
• Munis, Shir Muhammad Mirab, Agahi, Muhammad Rıza Mirab (1988). Firdaws al-Iqbal: History of Khorezm. edited by Yuri Bregel. Leiden; New York: E. J. Brill, 1988.
• Munis, Shir Muhammad Mirab, Agahi, Muhammad Rıza Mirab (1999). Firdaws al-Iqbal: History of Khorezm. translated from Chagatay and annotated by Yuri Bregel. Boston, Mass: Brill.
• Münşi, Muhammed Yusuf (1380 hş.). Tezkire-i Mukîm Hâni (Seyr Tarihi, Ferhengi ve İctimâi Mâverâünnehr der ahdi Şibâniyân ve Eşterhâniyân: H. 906-1116). ed: Ferişte Sarrafan, Tahran: Miras-ı Mektub.
• Münşi, Muhammed Yusuf (1956). Mukim-Hanskaya Istoriya. perevod s Tadjikskogo, predislovie, primeçaniya i ukazateli professora A. A. Semenova, Taşkent: Izdatelstvo Akademi Nauk Uzbekskoi SSR.
• Ötamiş Haji (2008). Cıngiz-nama, Cengizname. annotated translation, transcription and critical text Takushi Kawaguchi, Hıroyuki Nagamine, Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa (ILCAA).
• Ötemiş Hacı (2009). Çengiz-Name. hazırlayan İlyas Kamalov, Ankara: TTK Yayınları.
• Pişulina, K. A. (1983). Bahr Al-Asrar Mahmuda ibn Vali kak İstoçnik po Sotsial’no-Ekonomiçeskoy İstorii Vostoçnogo Turkestana XVI-XVII vv.. Kazahstan, Sredniaya i Tsentralnaya Aziya v XVI-XVIII vv.. Alma-Ata: Izd-vo “Nauka” Kazahskoy SSR, ss. 34-88.
• Razî, Emin Ahmed (1378 hş.). Heft İklim. tashih, ta’likat ve havaşı-i Muhammed Rıza Tahiri. Tahran: Suruş.
• Razî, Emin Ahmed (1960). Heft İklim. ba tashih ve ta’lik-i Cevad Fazıl. Tahran: Kitabfuruşi-yi Ali Ekber ilmi ve Kitabfuruşi-yi Edebiye.
• Salahetdinova, M. A. (1961). Soobşeniya o Kirgizah v ‘Hidayet-Name’ Mir-Haleddina. İzvestiya Akademii Nauk Kirgizskoy SSR: Seriya Obşestvennıh Nauk. tom III, vıpusk 2, (İstoriya). Frunze: İzdatel’stvo Akademii Nauk Kirgizskoy SSR.
• Senkowski, Joseph (1824). Supplément A l’Histoire Générale Des Huns, Des Turks et Des Mogols, St. Petersbourg.
• Shaw, R. B. (1897). The History of the Khojas of Eastern Turkistan summarised from the Tazkira-i khwajagan of Muhammad Sadiq Kashghari. ed. with introduction and notes by N. Elias, Published as Supplement to the Journal of the Asiatic Society of Bengal. c: LXVI, pt 1, ss. 1-67.
• Stori, Ç. A. (1972). Persidskaya Literatura: Bio-Bibliografiçeskiy Obzor. Perevel c Angliyskogo, Perebotal i Dopolnil Y. E. Bregel, çast: II, Moskova: Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, 1972.
• Taarih Şakhrokhi, Istoriya Vladieteley Ferganı: Soçinenye Mollı Niyazi Muhammed Bin Aşur Muhammed Hokandtsa (1885). İzdannaya N. N. Pantusovım, Kazan: Tip. Imperatorskago Un-ta.
• Tali, Abdurrahman (1959). Istoriya Abulfeyz-Hana. Perevod s Tadjikskogo, Predislovie, Primeçaniya i Ukazatel’ Professora A. A. Semenova, Taşkent: Izdatel’stvo Akademi Nauk Uzbekskoy SSR.
• Tarih-i Kaşgar (2001). Anonimnaya Tiyurkskaya Hronika Vladeteley Vostoçnogo Turkestana po Konets XVII Veka. Faksimile Rukopisi Sankt-Peterburgskogo Filiala Instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk Rossii, İzdanie Teksta, Vvedenie i Ukazateli O. F. Akimuşkina. Sankt-Peterburg.
• Tevarih-i Guzide-Nusret-Name (1967). Issledovaniya, Kritiçeskiy Tekst, Annotirovannoe Oglavlenie i Tablitsa Svodnıh Oglavleniy A. M. Akramova, Taşkent: “Fan”.
• Vasifi, Zeyneddin Mahmud (1350 hş.). Bedayiü’l-Vekayi. ed: Aleksander Boldırev, c: I-II, Tahran: İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran.
• Velidov, A. Z. (1915). Vostoçnıya Rukopisi v Ferganskoy Oblasti. Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arheologiçeskogo Obşestva. c: XXII, St. Petersburg, ss. 313-319.
• Yusupova D. Yu., Celilova, R. P. (1998). Sobranie Vostoçnıh Rukopisey Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan: İstoriya. Taşkent: İzdatelstvo “Fan” Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan.