Dağlık Altay’daki Okunmamış Bazı Yazıtlar Üzerine Okuma ve Anlamlandırma Denemesi

Yıl 2022, , 429 - 436, 30.09.2022

Muhammed Mustafa Bakır

https://doi.org/10.5152/JTRI.2022.4590

Öz

Köktürk harfli yazıtlara ev sahipliği yapan yerlerden biri olan Dağlık Altay bölgesinde 101 yazıt mevcuttur. Bu yazıtların 85 tanesi kaya yazıtıdır. Kalanlar ise çeşitli nesneler üzerine yazılan yazıtlardır. Bu yazıtların hemen hemen tamamı okunmuş ve üzerine çalışmalar yayımlanmıştır. Tespit edilmiş olan her bir yazıtın çözülmesi Eski Türkçenin daha iyi anlaşılmasını sağlayacak ve Türkoloji çalışmalarına katkı sunacaktır. Bu çalışmada Dağlık Altay Yazıtları arasında yer alan A50 Karban, A63 Kalbak-Taş XXIX, A66 Sogodek ve A77 Biçikti-Boom X yazıtları üzerine birer okuma ve anlamlandırma önerisi sunulmuştur. Çalışmada ele alınan A50 Karban Yazıtı 1988’de, A63 Kalbak – Taş XXIX Yazıtı 1994’te, A66 Sogodek Yazıtı 1995’te ve A77 Biçikti – Boom X Yazıtı 2001’de bulunmuştur. Çeşitli çalışmalarda kendisine yer edinen bu yazıtlar bugüne dek okunamamıştır. Çalışmada ilgili yazıtlar için ileri sürülen okuma denemeleri üzerinden yazıtların değerlendirmesi yapılmıştır. Önerilen okumalarda yazıtlarda ilk defa görülen sözcüklerden biri de kasaplık veya uzuv olan etten farklı bir anlama gelen “ ” (e)t sözcüğüdür. Bu sözcük Eski Uygur Türkçesindeki etöz olarak görülen sözcüğü çağrıştırmaktadır. Bu boyutuyla da değerlendirilmelidir. Ayrıca daha önce nadiren bazı yazıtlarda kullanılmış olan çeşitli sözcükler de tanıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Biçikti-Boom X, Kalbak-Taş XXIX, Karban, Dağlık Altay, Eski Türkçe, Sogodek

The Attempt of Reading and Interpretation on Some Unread Inscriptions in Mountainous Altai

Öz

There are 101 inscriptions in the Mountainous Altai region, which is one of the regions that hosts the Kokturk letter inscriptions. 85 of these inscriptions are rock inscriptions. The rest are inscriptions found on various objects. Almost all of these inscriptions have been read and studies have been published. It has been determined, that an inscription of old Turkic can help better and will present related to Turkology. In this study, a reading and interpretation proposal is presented on the A50 Karban, A63 Kalbak – Tash XXIX, A66 Sogodek and A77 Bichikti – Boom X Inscriptions, which are among the Mountainous Altai Inscriptions. The A50 Karban Inscription discussed in the study was in 1988, the A63 Kalbak – Tash XXIX Inscription in 1994, the A66 Sogodek Inscription in 1995 and the A77 Bichikti Boom X Inscription in 2001. These inscriptions, which have found a place in various studies, have not been read until today. In the study, the inscriptions were evaluated based on the reading suggestions put forward for the related inscriptions. The word “ ” (e)t, which has a different meaning than meat, which is one of the words seen for the first time in the inscriptions in the suggested readings. This word evokes the Old Uighur word seen as etöz. This issue should also be evaluated. Various words that were rarely used in some inscriptions before were also witnessed.

Anahtar Kelimeler

Bichikti-Boom X, Kalbak-Tash XXIX, Karban, Mountainous Altai, Old Turkic, Sogodek

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atabetü’l-hakayık. TTK Yayınları.
• Aydın, E. (2019a). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019b). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. Kronik.
• Battulga, T. (2020). The Small Monuments of Mongolian Runic Inscription. Archaeological Relics Of Mongolia Catalogue Series.
• Caferoğlu, A. (2015a). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2015b). Türk Dili Tarihi. Altınordu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2020). Dîvânu Lugâti’t Türk: Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin. 4.Baskı, TDK Yayınları.
• Kindikov, B. M., & Kindikov İ. B. (2018). Drevniye Nadpisi Ongudayskogo Rayona. Gorno-Altaysk.
• Klyaştornıy, S. T., & Matoçkin, E. P. (1991). Runiçeskaya nadpis’ Karbana // İzvestiya SO RAN SSSR. Seriya istorii, filologii i filosofii. Novosibirsk, Vıp. 1. S. 65-67.
• Koçeyev, V. A. (2006). Svod drevnetyurkskih runiçeskih pamyatnikov Gornogo Altaya. AKİN.
• Konkobayev, K., Useev, N., & Şabdanaliyev, N. (2015). Altay Cumhuriyeti’ndeki Eski Türk Yazıtları Albümü. Gılım.
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Şçerbak, A. M., & Tenişev, E. R. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad.
• Sertkaya, O. F. (2014). Altay, Yenisey ve Moğolistan Yazıtları Üzerine Notlar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 3(3), 1-13. [Crossref]
• Şabdanov, A. (2022). E 147b, E 148 ve E 150 Numaralı Yenisey Yazıtları Üzerine. Dil Araştırmaları, 16 (30), 213-223. [Crossref]
• Şen, S. (2016). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. Kesit Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tıbıkova, L. N., Nevskaya, İ. A., & Erdal, M. (2012). Katalog drevnetyurkskih runiçeskix pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk.
• Tuguşeva, L. Y., Klyaştorny, S. G., & Kubarev, G. V. (2014). Uygurskaya i Runiçeskiye Nadpisi iz Mestnosti Urkoş (Tsentral’nıy Altay). Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, 4, 88-93.
• Useev, N. (2011). Yenisey Cazma Estelikteri I: Leksikası Cana Tekstter. Kırgız Millî Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Yayınları.
• Vasiliev, A., & Vasiliev, D. (2020). Pamyatnik dinastii <<gramotteyev>> Pravoberejs’ya Ulug-Hema (Verhniy Yenisey, Republika Tıva). Epigrafika Vostoka, XXXV: 172-180.
• Wilkens, J., & zu Göttingen, A. D. W. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch–Deutsch–Türkisch. Universitätsverlag Göttingen. [Crossref]