Türk Boğazlarında Kaide-i Kadim Geçiş Rejimi Tartışmaları: 1841 Londra Sözleşmesi

Yıl 2022, , 505 - 516, 30.09.2022

İsmail Köse

https://doi.org/10.5152/JTRI.2022.2233109

Öz

İstanbul Boğazı, Marmara Denizi sefine geçiş koridoru ve Çanakkale Boğazı’nın bir bütün olarak kavramsallaştığı Boğazlar; Büyük Karadeniz Havzası’nın açık denizlerle bağlantı sağlayabildiği yegâne suyoludur. Boğazlar yakın ve uzak havza uygarlıkların sahip olma isteklerini teşvik ettiğinden Boğazları kontrol eden uygarlıklar kudretten düştüklerinde Boğazlardaki hâkimiyetlerini de kaybetmekle karşı karşıya kalmışlardır. Buna karşın Boğazları kontrol eden uygarlıklar dönemin güç dengesinin oluşturduğu denklemde bir süre düşmanları tarafından işgal edilmekten de kurtulabilmişlerdir. Kontrolü ve paylaşımı kolay olmadığından özellikle 18. yüzyıl sonrasının güç dengesinde Boğazlara hâkimiyet Büyük Güçler, Osmanlı Devleti ve Çarlık Rusyası arasında ana rekabet alanlarından birisi olmuştur. Söz konusu rekabetin sonunda yaklaşık üç buçuk asır Osmanlı Devleti tarafından kesintisiz uygulanan Boğazların kapalılığı ilkesi Kaide-i Kadim uygulaması son bularak Boğazlarda çok uluslu yetki paylaşımı ve çok uluslu güvenlik garantisi süreci başlamıştır. Londra’da 1841 senesinde imzalanan Boğazlar Sözleşmesi bu sürecin çok taraflı ilk somut adımıdır. Bu çalışmada Londra Boğazlar Sözleşmesi öncesindeki gelişmeler ve Sözleşme’nin getirdiği yeni düzen dönemin deniz hukuku gelişmeleri de dikkate alınarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Güçler, Londra Sözleşmesi, Rusya, Boğazlar, Bâbıâli, Akdeniz

Ancient Rule Passage Regime Debates in the Turkish Straits: 1841 London Protocol

Öz

Straits which consist of Bosporus, Sea of Marmora ship passage corridor and Dardanelles as whole: is the solely waterway Greater Black Sea Basin can connect high seas. Because Straits instigate hegemony desires of both neighborhood and distant basin civilizations when a civilization which controlling the Straits when they lost power they also faced with the risk of losing their existence on Straits. Nevertheless, civilizations controlling the Straits could have survived due by power balance equilibrium formed by Straits. Because their control and partition are not easy especially at the post 18th century balance of power hegemony over Straits became one of the most important competition areas between Great Powers, Ottoman Empire and Tsarist Russia. As a result of said competition the passage regime of Ancient Rule which was the closure principal of Straits uninterruptedly implemented almost three and half century by Ottoman Empire ended and a new era which consisted of multi nation governance, and multi nation security guarantee started. The Straits Protocol signed in London on 1841 is the initial first step of that multi nation period. In this paper the developments before London Straits Protocol and the new regime will be analyzed under the context of that period’s newly emerging maritime law rules.

Anahtar Kelimeler

Great Powers, London Protocol, Mediterranean Sea, Russia, Straits, Sublime Porte

Kaynakça

• Başbakanlık Arşivleri: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 930.2.001.003.002 (M) 11/09/1919.
• BCA, Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı, 08/10/1998.00955.00246.00010. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Divan Beylikçi Kalemi Name-i Hümayun Defteri (BOA, A. DVN. NHM.) 00038.002.001.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Divan Beylikçi Kalemi Name-i Hümayun Defteri (A. } DVN. NMH.) 00038.00021.001 (H) 19 Recep 1257 [06/09/1841]. BOA, HR. SYS. 00887.17 (M) 05/03/1842.
• BOA, Bâbıâli Evrak Odası (BEO).003101.232538.001.002 (H) 04 Cemaziyelahir 1325 [15/07/1907].
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (BOA, HR. HMŞ. İŞO). 00033.00006.001.004 (R) 15 Mart 1332 [28/03/1916].
• British Policy toward the Ottoman Empire, Foreign Minister Palmerston to her Majesty’s Ambassador at Vienna, 28 June 1839.
• Foreign Office Papers (FO) 371/59231, R 17969/6/44, “The Bosphorus and the Dardanelles”, 6 January 1947.
• Foreign Office Papers (FO) 881/1678, Imperial Firman to the Viceroy of Egypt, settling the Mode of Succession to the Pashalic, and granting certain pri¬vileges, 27 May 1866.
• Convention (München Gratz) for Common Action on the Eastern Question: Austria and Russia, 18 September 1833.
• Convention (London) for the Pacification of the Levant: Austria, Great Britain, Prussia and Russia with the Ottoman Empire, 15 July-17 September 1840.
• Publications of the House of Commons, including some of the House of Lords (ZHC) 1/1279, Colonel Campbell to Viscount Palmerston, 25 May 1838. ZHC 1/1279, Viscount Palmerston to Colonel Campbell, 9 July 1838. Londra Boğazlar Sözleşmesi, 13 Temmuz 1841, Madde 1-2.
• Aksar, Y. (2012). Teoride ve Uygulamada Uluslararası Hukuk-I. Seçkin Yayınları.
• Aybay, R. (2009). Montrö Boğazlar Sözleşmesi ve Bazı Güncel Sorunlar. DEÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, 21, 1-18.
• Bederman, D. J. (1988). The 1871 London Declaration, Rebus Sic Stantibus and a Primitivist View of the Law of Nations. The American Journal of Interna¬tional Law, 82(1), 1-40. [Crossref]
• Erdaş, S. (2000). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Boğazları (1841-1953). (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi AİİT Enstitüsü.
• Erim, N. (1953). Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri-I. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Erkin, F. C. (1968). Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi. Başnur Matbaası.
• Esmer, A. Ş. (1947). The Straits: Crux of World Politics, Foreign Affairs, 25(2), 290-302. [Crossref]
• Fırat, H. (1950). Türk Boğazları ve Önemi. T.C. Deniz Basımevi.
• Goryanof, S. (2006). Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi. (çev. M. İskender & A. Reşad), Ötüken Yayınları.
• Kâni, S. (1936). Boğazlar Meselesi. Akşam Matbaası.
• Karal, E. Z. (2007). Osmanlı Tarihi, Nizam-ı Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856)-V. Türk Tarih Kurumu.
• Kızılsümer, D. (2002). Uluslararası Deniz Hukuku Çerçevesinde Boğazlarda Kıyı Devletinin Yetkileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kissinger, H. (2015). Diplomasi. (çev. İ. H. Kurt), 14. Baskı, İş Bankası Yayınları.
• Köse, İ. (2016). Türk Amerikan İlişkilerinin Şekillenmesinde Amiral Mark Lambert Bristol’ün Rolü. Türk Tarih Kurumu.
• Maity, A. B. (1954), The Problem of the Turkish Straits. The Indian Journal of Political Sicences, Vol. 15, No. 2.
• Rendall, M. (2006). Defensive Realism and the Concert of Europe. Review of International Studies, 32(3), 523- 540. [Crossref]
• Sedivy, M. (2011). Metternich’s Plan for a Viennese Conference in 1839. Central European History, 44(3), 397- 419. [Crossref]
• Tukin, C. (1947). Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Xakov, D. (2012). Balkanskiye Voynı: Pobeda i Porajeniye dlya Bolqarii. Poznan.