Taşkent (Çaç) Bölgesi Figürlü Köktürk Sikkelerinin İkonografisi ve Türk Sanatına Yansımaları

Yıl 2023, Sayı: 78, 377 - 396, 06.09.2023

Muhammed Lütfi Kındığılı Muhammed Haluk Özkan

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23236

Öz

Sanat eserlerini, sanatçısının estetik kaygılarını öne çıkararak ortaya koyduğu eserler şeklinde tanımlamak mümkün ise de eser ile sanatçısının arasındaki ruh haline dayalı bir tanımlama çok daha anlamlı olacaktır. Eser ile müessiri, dolayısıyla eserin ait olduğu dönemle arasında bir bağ kurma çabası, eserin çözümlenmesinde daha kapsamlı bir yaklaşımdır. Bu tür bir metodoloji muhataplarına yalnızca form, bezeme ve benzeri maddi veriler sunmakla kalmaz, aynı zamanda dönemlerinin sosyal düzeni, siyasi ve idari yapılanması, inanç sistemi, gelenek ve görenekleri ile bunların sembolik yansımaları gibi birçok soyut ve somut konuda da bilgi verebilir. Bu makalede konu olarak seçilen Köktürk Dönemine ait figürlü sikkeler, Nümizmatik metodolojisine sadık kalınmakla beraber söz konusu dönemin sosyo-ekonomik ve kültürel hayatı hakkında verebilecekleri bilgileri de göz önünde bulundurarak tanımlanmaya çalışılmıştır. Taşkent (Çaç) Bölgesi Köktürk sikkelerinin bu anlamda hem figüratif unsurlarıyla hem de bitkisel tezyinatlarıyla kendilerine has bir üslup ortaya koydukları görülmektedir. Gaybullah Babayar’ın Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu adlı eseri temel alınarak kaleme alınan bu yayında bahse konu sikkelerin seçme örnekler ışığında petroglif, dokuma sanatı, taş bezeme gibi farklı alanlardaki yansımaları ele alınmış ve Türk kültür ve sanatında nasıl karşılık bulduğu tartışılmıştır. Çalışmada Babayar’ın verdiği teknik bilgiler temel alınarak yapılan görsel tanımlamalar sonucunda edinilen bilgilerin farklı dönem, coğrafya ve sanat dallarında nasıl karşılık bulduğu üzerinde durularak kültür ve sanatın devamlılığının altı çizilmeye çalışılmıştır. Özellikle asırlar boyunca nesilden nesile aktarılan ikonografik anlatımların her şartta ve durumda üslupsal küçük değişikliklere uğramakla birlikte kesintisiz süregeldiği anlaşılmaktadır. Bu sürekliliğin üzerinde yaşadığımız Anadolu topraklarında el sanatlarından anıtsal mimariye kadar geniş bir yelpazede karşımıza çıkması ayrıca dikkat çeken bir husustur.

Anahtar Kelimeler

Köktürkler, Taşkent (Çaç), Türk Sanatı, Sikke, İkonografi

Kaynakça

• Acaloğlu, A. (2018). Türk Deveciliğinin Kökenleri ve Kültürel Boyutları I: Arkaik Sanat ve Mitoloji. Uluslararası Selçuk-Efes Devecilik Kültürü ve Deve Güreşleri Sempozyumu Bildiriler Kitapçığı, C.I Sosyal Bilimler. (Ed: Ertürk, E. & Gökdemir, Ö.), I. Uluslararası Selçuk-Efes Devecilik Kültürü ve Deve Güreşleri Sempozyumu 17-19 Kasım 2016 Selçuk, İzmir.
• Acar, H. (2019). Türk Kültür ve Devlet Geleneğinde Kadın. İnsan & İnsan, (21), 395–411.
• Adamova, A. T. (2004). The Iconography of a Camel Fight. Muqarnas, 21, 1–14
• Akalın, Ş. (1989). Karatay Han’ın Çeşme Eyvanını Kuşatan Hayvan Figürleri ile İlgili Bazı Yorumlar. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, II (5), 54-61.
• Alp, Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş. Eflatun.
• Alptekin, M. (2018). Türk Folklorunda Deve. Kömen Yayınları
• Alptekin. M. (2021). Türk Mitolojisinde Hayvan Sembolizmi Çerçevesinde “Deve”. Bilecik Şeyh Edebali Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 236-244.
• Alsan, Ş. (2005). Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya). [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü].
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Türk Tarih Kurumu
• Arslan, M. (2007). Anadolu’da Dış Yan Yüzleri Tezyin Edilmiş Tek Taçkapı Örneği: Yakutiye Medresesi Taçkapısı. Serhat Kültür Dergisi.
• Arvas, A. (2019). Türk Destanlarında “Ant İçme” Ritüeli Üzerine Bazı Tespitler. Folklor/Edebiyat, 25(100), 997-1009.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• Avşar, L. (2012). Türk takılarında Umay inancının izleri ve Avrasya kökleri. İdil Sanat ve Dil Dergisi, 1(1), 1-24.
• Babayar, G. (2007). Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu. Tika.
• Baldick, J. (2010). Hayvan ve Şaman & Orta Asya’nın Antik Dinleri. (Çev: Şahin, N.). Hil Yayınevi
• Bali, F. (2019). Türk Göçebe Sanatında İkonografi. [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Belli, O. (2003). Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller. Arkeoloji ve Sanat.
• Berkli, Y. (2007). At Sembolizminin Türk Defin Geleneğindeki İzleri. Ekev Akademi Dergisi, 30, 65-74
• Berkmen, H. (2015). Türk Kültüründe Ant Geleneği. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 85, 1-4.
• Beydili, C. (2003). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. (Çev: E. Ercan). Yurt-Kitap.
• Buluç: (2001). Şamanizm. İslam Ansiklopedisi C. XI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çandarlıoğlu, G. (2003). İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Çerezci, O. Ö. J. (2017). Göktürk Devri Küpeleri (VI-IX. yüzyıllar). Sanat Tarihi Yıllığı, (26), 43-67.
• Çoruhlu, Y. (1995). Türk Sanatında Görülen Deve Figürlerinin Sembolizmi. Türk Kültürü Araştırmaları (Prof. Dr. Osman Aslanapa’ya Armağan). (XXXI), 95-104.
• Çoruhlu, Y. (1999). Türk Mitolojisinin ABC’si. Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2000). Göktürk Sanatında Dini Nitelikli Heykeller ve Tasvirler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 48, 95-146.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Kömen Yayınları
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yayınları
• Daş, E. (2018). Mezar Taşlarında Svastika ve Çarkıfelek Sembollerinin Kökeni ve Anlamı. 1. Uluslararası Türk İslam Mezar Taşları Kongresi. Kuşadası, Aydın, 19-21 Ekim 2018, M. Duranlı., R. K. Haykıran. & G. K. Demir (Eds.). 199-206.
• Davletov, T. B. (2007). Türk Kültüründe Pars. Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, 23, 30-33.
• Diler, A. (2016). Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisinde Görülen Kozmik Anlamlı Figür ve Motifler. [Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı. Millî Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları.
• Doğan, L. (2001). Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan İsimleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (12), 615-659.
• Durmuş, E. (2020). Eski Türklerde Askeri Yapı. Asya Araştırmaları Dergisi, 1, 87-101.
• Durukan, A. (2012). Orta Çağın Sönmeyen Yıldızı Divriği Ulu Camisi ve Darüşşifası. Hayat Ağacı Dergisi, (19), 19-40.
• Erdem: (1990). Çift Başlı Kartal ve Anka Üzerine. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(8), 72-80.
• Ergüder, A. A. (2009). Kars Yöresi Düz Dokumaları. [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Ersoy, N. (2000). Semboller ve yorumları. Zafer Matbaası, 1.
• Esin, E. (1970). Bağdaş ve Çökmek: Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi. Sanat Tarihi Yıllığı III, 231-242.
• Esin, E. (1970). Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşe’leri. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (I), 161-182
• Esin, E. (1971). Gök-Türklerin Ecdâdından Tsü-Kiü Meng-Sün (M.367-433) Devrinde Sanat. Türk Kültürü, (100), 314-334.
• Esin, E. (1978). İslamiyet’ten önce Türk Kültür Tarihi ve İslam’a giriş (1. baskı). Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisi Giriş. Kabalcı Yayınları.
• Esin, E. (2003). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. Kabalcı Yayıncılık.
• Esin, E. (2004). Orta Asya'dan Osmanlıya: Türk sanatında ikonografik motifler. Kabalcı Yayınevi.
• Gömeç, S. (1990). Umay Meselesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 5(1), 277-282.
• Gömeç, S. (1997). Kök Türk Tarihi. Türksoy Yayınları.
• Gömeç, S. (2003). Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 22(33), 79-104.
• Gönüllü, A. R. (1991). Alanya Halk Kültüründe Deve Motifi. Türk Folkloru, 93, 20-23
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü. (Çev: K. Aytaç). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gültepe, N. (2015). Türk Mitolojisi. Resse Yayınları.
• Gümüştekin, N. (2011). Anadolu ve Diğer Kültürlerde İşaret ve Simgelerde Anlam. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(26), 103, 117.
• Gündoğdu, H. (1979). Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik. [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Gündoğdu, H. (1995). İslami Devir Erzurum Yapılarındaki Figürlü Kabartmalar Üzerine. Konya 25-26 Nisan 1994, 19-32.
• Gündüz, A. (2012). Tarihî Süreç İçerisinde Türk Toplumunda e Devletlerinde Kadının Yeri ve Önemi. The Journal of Academic Social Science Studies, (5), 129-148.
• İbekeyeva, (2015). Göktürk Devri Kazakistan Kaya Resimleri. [Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• İnal, G. (1971). Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresindeki Yeri. Sanat Tarihi Yıllığı, IV, 153-184
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. Milli Eğitim.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Türk Tarih Kurumu Yayınları
• İndirkaş, Z. (2012). Türk Oturma Kültüründe “Bağdaş Geleneği Üzerine İkonografik Belirlemeler”, 38. ICANAS, IV C. 10-15 Eylül 2007, Ankara, 1665-1677.
• Kafesoğlu, İ. (1977). Türk Milli Kültürü. Ötüken Neşriyat.
• Kafesoğlu, İ. (2019). Türk Milli Kültürü. Ötüken.
• Kamalova, Z. (2020). Devlet İçinde Devlet Şehir-Taşkent ve XIX. Yüzyıl Türkistan Coğrafyasında Gerçekleşen Olaylardaki Önemi. Mamer.
• Kılıç, M. (2018). Klasik Türk Şiirinde Şütür-i Çarh ile Avesta’ya Yolculuk. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi-Tebdiz Özel Sayısı, 2(4), 172-186.
• Koca: K. (2012). Türk Kültüründe Sembollerin Dili. [Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Koçu, R. E. (1967). Türk Giyim Kuşamı ve Süsleme Sözlüğü. Sümerbank Kültür Yayınları.
• Köşklü, Z. (2005). Eski Erzurum Evlerinde Taş Süsleme. Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(34), 123-138.
• Köşklü, Z. (2006). Eski Erzurum Evlerinde Kapı Tokmakları. IX. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyum Bildirileri. Erzurum. 21-23 Nisan 2005, s337-345.
• Köşklü, Z. (2016). Geleneksel Erzurum Evlerinde Kurunlu Çeşmeler. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (36), 111-136.
• Mülayim: (1984). Anadolu’da Hayvan Üslubunun Bir Örneği. Folklor ve Etnografya Araştırmaları, 334-336
• Ögel, B. (1957). Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar. Belleten, C. 21, 81-137.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş C.I. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi. Türk Tarih Kurumu Basımevi. C.1.
• Ögel: (1962). Selçuk Sanatında Çift Gövdeli Aslan Figürü. Belleten, XXVI/103, 530.
• Önal, R. Ç. & Köşklü, Z. (2020). Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar. Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), 707-743.
• Önder, M. (1976). Yeni Bulunan Selçuklu Devri Ejder Figürleri. Kültür ve Sanat, II (4), 12-16
• Öney, G. (1970). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Boğa Kabartmaları. Belleten, XXXIV (133), 83-100.
• Öney, G. (1970). Anadolu Selçukluları’nda Heykel, Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, 190-191
• Öney, G. (1971). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü. Anadolu (Anatolia), XIII, 1, 31-41
• Öney, G. (1972). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal. Malazgirt Armağanı içinde (S139-172). TTK Yayınları.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Özkan, H. (2000). Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (15), 31-48
• Özkan, H. (2002). Saltuklular. Türkler Ansiklopedisi, C. VIII, Milli Eğitim.
• Özkan, H. (2016). Saltuklu Mimarisi. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Özkan, İ. (2013). Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı. (Ed: B. Gül, F. Ağca, & F. Gökçe), Bengü Bitig- Dursun Yıldırım Armağanı içinde (s1-22). Türkbilig.
• Özkartal, M. (2012). Türk Destanlarında Hayvan Sembolizmine Genel Bir Bakış (Dede Korkut Kitabı’ndan Örnekler) (58-71), 94, Milli Folklor.
• Potapov, L. P. (2012). Altay Şamanizmi. (Çev: Ergun, M.). Kömen Yayınları.
• Radloff, W. (1994). Sibiryadan II (Çev. Temir, A.). Meb Yayınları.
• Reyhanoğlu, G. & Özcan, A. (2021) İnançtan Anlatıya: Hatay Halk Kültüründe Defne. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4(6), 62-87.
• Roux, J. P. (2000). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. Aykut Kazancıgil-Leyla Arslan). Kabalcı Yayınevi.
• Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev: Kazancıgil, A. & Arslan, L.). Kabalcı Yayınları.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. (Çev: Sağlam, M.Y.). Bilgesu.
• Roux, J. P. (2015). Eski Türk Mitolojisi. Bilge Su Yayıncılık.
• Sümer, F. (1954). Eski Türk Kadınları. Türk Yurdu, III (236), 191-194.
• Şahbaz, M. (2020). İslâmiyet Öncesi Türklerde Saç Kültürü. Tarih Okulu Dergisi, (XVLI), 1490-1507.
• Tansü, Y. E. & Öztürk, N. (2021). Bilge Tonyukuk’un Gök-Türk Devleti’ne Katkısı. İksad Yayınevi.
• Taşağıl, A. (2004). Göktürkler 1. Türk Tarih Kurumu.
• Taşağıl, A. (2011). Göktürk Dönemi Türk Moğol Boy İlişkileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 59(1), 542-745.
• Taşağıl, A. (2021). Bilge Türk Tonyukuk. Yeditepe Yayınları.
• Tellioğlu, İ. (2016). İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (55), 209-224.
• Turan, O. (2019). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi. Ötüken.
• Türker, F. (2011). Altay Türklerinin Efsaneleri (İnceleme-Metin). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Uslu, B. (2014). Türk Mitolojisi. Kamer.
• Yarkın, İ. (1965). Keçi-Deve-Domuz Yetiştirmesi. Ankara Üniversitesi Basımevi
• Yasin, Y. (2013). Kitan Devletinde Uygurlar ve Uygur Kültürü. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34, 315-327.
• Yılar, M. B. (2020). Türk Kültürü ve Türk Uygarlığı Menşei ve Gelişmesi. Türk Kültür Coğrafyası (Ed: Bilgili, A. S.). Pegem Akademi.
• Yılmaz, A. (2019). Bilge Kağan’a Atfedilen Taç ve (Doğu) Gök Türklerin Budizm’e Yaklaşımı. Art-Sanat, 11, 393–414.
• Yurttaş, H. & Özkan, H. & Köşklü, Z. (2008). Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yayınları.