Osmanlı İstimlak Politikaları ve İlk İstimlak Kanunu

Yıl 2025, Sayı: 83, 326 - 337, 15.05.2025

Yakup Karataş

https://doi.org/10.62425/turcology.1521828

Öz

Mülkiyet hakkı ve mülk dokunulmazlığı tarih boyunca pek çok medeniyette, korunması gereken haklar kapsamında ele alınmış ve bu yönüyle temel hukuk metinlerinde ifadesini bulmuştur. Osmanlılar mülkiyet hakkının korunmasına önem vermekle beraber mirî rejiminin güçlenmesini de hemen her dönemde önemsemiştir. Devletin özel mülke müdahalesinin bir yöntemi olarak istimlak (kamulaştırma) uygulamaları Osmanlı Devleti’nin klasik döneminden itibaren kamu yararı prensibinden hareketle yürütülmüştür. Yapılan işlemler şer’i hukuk ve örfi teamüller dairesinde Sultanın iradesi ve izniyle satın alınan mülkün bedelinin ödenmesi şartları doğrultusunda icra edilmiştir. Nizamname öncesi dönemdeki uygulamalarda mülk sahiplerinin zarara uğratılmaması konusunda titiz davranılmış, mülkün gerçek değeri uzman komisyonlarca tespit edilmiştir. Böylece satın alım süreçlerinde bir taraftan gerçek ve tüzel kişilerin hakları korunurken diğer taraftan kamunun (merkezi hazine) zarara uğramasının da önüne geçilmiştir. Vakıf gayrimenkullerinin istimlaki gerektiğinde kamulaştırılan mülkün kira getirisinin devlet tarafından ödenmesi prensibi üzerinde hassasiyetle durulmuştur. 1856 tarihine kadar bu şekilde yürütülen istimlak işlemleri bu tarihte ilk nizamnamesine kavuşmuştur. XIX. yüzyılın ikinci yarısında iç ve dış amillerin tesiriyle ortaya çıkan istimlak nizamnamesi, geleneksel hukuk normlarıyla oluşturulmuştur. Bilhassa hukuki modernleşme, demiryolu inşaatları, artan bayındırlık faaliyeteri ve belediyeciliğin gelişmesi gibi vakıalar nizamnameye etki eden faktörlerin başında gelir. İlk istimlak kanununun batılılaşma döneminde batı etkisinde hazırlanan kanunlardan ayrıldığı ortaya konmuştur. Nizamnamenin XIX. yüzyıldaki hukuki ve kurumsal modernleşmenin zorunlu bir sonucu olduğu üzerinde durulmuştur. Bu çalışmada resmi arşiv kayıtlarından hareketle klasik dönem istimlak politikaları, amaçları, yöntemleri ve sonuçları bağlamında ilk defa incelenmiş ve bunların ilk istimlak kanununa olan etkileri değerlendirilmiştir. Tanzimat dönemi hukuk reformlarının bir parçası olarak istimlak kanunu, sonraki dönemlerde gerçekleşecek olan mevzuat iyileştirmelerine bir temel teşkil etmesi açısından önemli bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Kanunlaştırma , İstimlak , Kamu Yararı , Bayındırlık.

Etik Beyan

Etik kurul onay belgesi gerektirmemektedir.

Ottoman Expropriation Policies and the First Expropriation Law

Öz

Throughout history, property rights and the inviolability of property have been regarded among the fundamental rights that must be protected in many civilizations and have thus found expression in basic legal texts. Although the Ottomans attached great importance to safeguarding property rights, they also consistently emphasized the strengthening of the mirî (state-owned land) regime. As a method of state intervention into private property, expropriation practices (eminent domain) were carried out based on the principle of public interest from the classical period of the Ottoman Empire onwards. These actions were executed within the framework of Sharia law and customary practices, under the authorization and consent of the Sultan, and in accordance with conditions stipulating compensation for the property purchased. During the pre-regulation period, particular care was taken to ensure that property owners did not suffer losses, and expert committees were appointed to determine the real value of properties. Thus, the purchasing processes protected the rights of both individuals and legal entities, while simultaneously preventing damage to the public treasury (central treasury). When the expropriation of waqf (endowed) properties became necessary, careful attention was paid to the principle that rental income lost from expropriated properties should be compensated by the state. Expropriation practices continued in this manner until 1856, when the first formal regulation was issued. The expropriation regulation that emerged in the second half of the 19th century under the influence of internal and external factors was developed in accordance with traditional legal norms. In particular, legal modernization, railway construction, increased public works activities, and the development of municipal governance were among the primary factors influencing this regulation. It has been demonstrated that the first expropriation law differed from other laws influenced by the West during the Westernization period. It has been emphasized that this regulation was an inevitable outcome of legal and institutional modernization processes of the 19th century. This study, for the first time, examines classical period expropriation policies, their purposes, methods, and results based on official archival records, and evaluates their impact on the initial expropriation law. The expropriation law, as part of the Tanzimat-era legal reforms, is considered significant because it formed a foundational basis for subsequent legislative improvements.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Legislation , Expropriation , Public İnterest , Public Works.

Etik Beyan

Ethics committee approval is not required.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri : TC. Cumhurbaşkanlığı. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. A. DVNSMHM.d. Dosya Nr. 6/ Gömlek Nr. 718.
• BOA. A. DVNS. NŞT. d. 84.
• BOA. C. AS. 916/39597; 1017/44563; 126/5631; 261/10880; 271/11243.
• BOA. C. BLD. 20/991; 96/4758.
• BOA. C. EV. 90/4464.
• BOA. EV.d. 10764.
• BOA. HR. MKT. 63/28.
• BOA. HAT. 1386/55042; 1611/108.
• BOA. İ. DH. 84/4212.
• BOA. MVL. 300/88.
• BOA. A. AMD. 68/18.
• BOA. A. DVN. MKL. 73/28.
• BOA. A. MKT. 215/58; 71/69.
• BOA. A. MKT. DV. 18/49.
• BOA. A. MKT. UM. 234/95; 234/15; 46/80.
• BOA. A. MKT. MHM. 16/67; 161/181.
• BOA. A. MKT. NZD. 39/70; 200/8; 166/22.
• BOA. TS. MA.e. 1108/25.
• BOA. Y. A. RES. 33/13.
• Diğer Kaynaklar ve Araştırma Eserleri: Kitaplar
• Ahmed Cevdet Paşa. (1991). Tezâkir (40-Tetimme). (C. Baysun, Ed.). TTK Yayınları.
• Akyıldız, A. (2009). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme. İletişim Yayınları.
• Bozkurt, G. (2010). Batı hukukunun Türkiye’de benimsenmesi. TTK Yayınları.
• Cin, H. (1977). Osmanlı toprak düzeni ve bu düzenin bozulması. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Düzdağ, E. (2018). Şeyhülislam Ebussuud Efendi fetvaları-Kanuni devrinde Osmanlı hayatı. Kapı Yayınları.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umûr-ı belediyye (Cilt 4). İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Karataş, Y. (2022). Osmanlı bürokratik işleyişinin bir zaafı olarak “hilaf inha” meselesi. A. Gül, K. Taşçı & İ. K. Akkuş (Ed.), Geçmişten geleceğe Türk dünyası (ss. 1070-1080). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Mardin, E. (2009). Medeni hukuk cephesinden Ahmed Cevdet Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye teşkilat ve idare tarihi. Cedit Yayınları. Taha Bey. (1328). Emlak-i devlet. Dersaadet.
• Tanör, B. (2017). Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri. Yapı Kredi Yayınları.
• Terzi, A. T. (2000). Hazine-i hassa nezareti. TTK Yayınları.
• Üçok, C., & Mumcu, A. (1991). Türk hukuk tarihi. Savaş Yayınları.
• Ünal, M. A. (2011). Osmanlı tarih sözlüğü. Paradigma Yayınları.
• Velidedeoğlu, H. V. (1999). Kanunlaştırma hareketleri ve Tanzimat. Tanzimat I (Komisyon). MEB Yayınları.
• Ansiklopedi Maddeleri
• Aktan, H. (2001). İstimlak. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 23, ss. 364–366). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1979). Timar. İçinde İslâm ansiklopedisi (C. 12/1, ss. 286–333). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Hacak, H. (2020). Mülkiyet. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 31, ss. 541–546). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İnalcık, H. (2001). Kanun. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 24, ss. 324–327). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Maxim, M. (2000). İbrail. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 21, ss. 363–366). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Orhonlu, C. (1998). Hazine. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 17, ss. 130–133). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sözen, M. (1994). Dolmabahçe Sarayı. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 9, ss. 503–507). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Makaleler:
• Aydın, M. A. (2004). Kanunnâmeler ve Osmanlı hukuku’nun işleyişindeki yeri. Osmanlı Araştırmaları, 24, 37-46.
• Barkan, Ö. L. (1940). İslam-Türk mülkiyet hukuku tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda aldığı şekiller-I. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 6(1), 156-181.
• Ergin, O. N. (1949). İslamda temellük ve tasarruf hakkının dokunulmazlığı ve istimlak meselesi. Adalet Dergisi, 40(12), 1743-1763.
• Karataş, Y., & Karasu, D. (2017). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e miras kalan bir mesele: Yurtluk-ocaklık ve emlak-i mazbuta mukabili maaşların tasfiyesi. The Journal of Academic Social Science Studies, 56(3), 369-381.
• Korkmaz, S., & Kırnık, C. (2024). Tanzimat dönemi Osmanlı hukukunda istimlak (kamulaştırma) ve konuya dair mevzuat. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 32(1), 23-81.
• Köprülü, F. (1938). Vakıf müessesesi ve vakıf vesikalarının tarihi ehemmiyeti. Vakıflar Dergisi, 1, 1-7.
• Şen, M. (1997). İslam ve Osmanlı hukukunda kamulaştırma müessesesi. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(1), 171-185. Yediyıldız, B. (1982). Vakıf müessesesinin XVIII. asır Türk toplumundaki rolü. Vakıflar Dergisi, 14, 1-29.
• Lisansüstü Tezler
• Çeçen, A. (2024). Sultan II. Abdülhamid dönemi merkezileşme politikası kapsamında demiryolu istimlakleri (Mevzuat ve uygulamalar) (Tez No: 868063). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Resmî Yayınlar
• Düstûr (1289). Cüz’-i sânî. Matbaa-i Amire.
• Düstûr (1299). Cilt 4. Mahmud Bey Matbaası.
• Web Kaynakları
• Kâhya, E. (2014). Türkiye’de ilk demiryolları. Belleten. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/2014/tur
• Yomralıoğlu, T. Taşınmaz mal hukuku (Ders notları). https://web.itu.edu.tr/tahsin/PAPERBOX/GEO209-REALLAW-TUR.pdf