Erken Cumhuriyet Döneminde Atatürk ve CHP’nin Sinema Politikası

Yıl 2018, , 222 - 248, 30.12.2018

Yalçın Lüleci

https://doi.org/10.17829/turcom.499673

Cited By: 6

Öz

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) hükümeti, sanat alanında ilerlemenin bir uygarlık göstergesi olduğu, Atatürk ilke ve inkılâplarının halka iletilmesinde ve bir ulus devlet oluşturmada sanatın etkili bir araç olarak kullanılabileceği kanaatindedir. Sinemanın ise, bir eğitim ve propaganda aracı olarak görüldüğüne dair ifadelere ve belgelere rastlansa da çok etkili bir şekilde kullanıldığını, devletten diğer sanat dalları kadar destek gördüğünü söylemek zordur. Halkevlerinde gösterilen sinema filmleri, genellikle eğitim, haber ve propaganda filmleridir. Hükümet, sansür yasalarıyla sinemayı, kendi politik tutumu çerçevesinde bir düzene sokmaya uğraşırken, vergi indirimleriyle sinemacıların daha rahat ekonomik koşullarda faaliyetlerini yürütmesini ve seyircilerin sinemaya daha kolay ulaşmasını sağlamaya çalışmıştır. CHP hükümeti; 1920’ler ve 1930’larda, siyasal alanda yakın ilişkiler kurduğu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nden hem çeşitli alanlarda eğitici filmler ithal etmiş hem de Sovyet sinemacıları Türkiye Cumhuriyeti’nin 10. Kuruluş Yıl D.nümü kutlamalarını filme almaları için Türkiye’ye davet etmiştir. Bu çalışmada, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde CHP’nin sinema politikası, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (CA) belgelerine, hatıratlara ve alanla ilgili diğer kaynaklara dayanılarak ayrıntılı olarak ele alınmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Sinema, CHP, Halkevleri, Belgesel, Ankara: Türkiye’nin Kalbi

Atatürk and CHP’s Cinema Policy in the Early Republican Period

Öz

The Republican People’s Party (RPP) government in the Early Republican Era considered that the progress in the field of art was a mark of civilization, and that art could be used as an effective tool in communicating the principles and reforms of the Republic to the citizens and in creating a modern nation-state. On the other hand, it is difficult to say that cinema was used very effectively and that it had as much government support as other branches of art although there are statements and documents revealing the fact that cinema was regarded as a tool of education and propaganda. Motion pictures screened in the important institution of the period “People’s House”s were generally educational, news and propaganda films. While the government tried to regulate the cinema in terms of its political attitude by means of censorship laws, it tried to ensure that the filmmakers were able to carry out their activities in better economic conditions with tax cuts and so this made it easier for citizens to go to the cinema. In the 1920s and 1930s, the Republican government also went to collaboration in the field of cinema with the Union of Soviet Socialist Republics with whom it had also built good relationships in the political sphere. Hence, the government imported educational films from the Soviet Union in various fields and also invited the movie makers from Soviet Republics to create a film about the 10th anniversary of the Turkish Republic. In this study, the Republican People’s Party (RPP) government’s cinema policy during the Early Republican Period has been tried to be discussed in detail based on documents of the Prime Minister’s Republican Archives (BCA), memoirs and other literature related to the field.

Anahtar Kelimeler

Ataturk, Cinema, RPP, People’s House, Documentary, Ankara: The Heart of Turkey

Kaynakça

• Adadağ, Ö. (2017). Cumhuriyet’in vitrini olarak bir film, bir başkent: Türkiye’nin Kalbi Ankara. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, (26), s. 157-177. DOI: 10.16878/gsuilet.324246. Afetinan, A. (1998). Türkiye Cumhuriyeti ve Türk devrimi, 4. bs., Ankara; Türk Tarih Kurumu Yayınları. Akçura, G. (1992). Doğumunun yüzüncü yılına armağan: Muhsin Ertuğrul, İstanbul: Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları. Akser, M. (2014). Towards a new historiography of Turkish Cinema. M. Akser ve D. Bayraktar (Ed.), New Cinema, New Media: Reinventing Turkish Cinema içinde (s. 43-66). London: Cambridge Scholars Publishing. Althusser, L. (2008). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları. İstanbul: İthaki Yayınları. Arıkan, Z. (1999). Halkevlerinin kuruluşu ve tarihsel işlevi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 6(23), s. 261-281. 14.01.2011 tarihinde http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/799/10206.pdf adresinden edinilmiştir. Arslan, S. (2011). Cinema in Turkey: A new critical history. Oxford: Oxford University Press. Aslanbay, H. (1993). Faruk Kenç. Antrakt Sinema Dergisi, Eylül 1993. 04.02.2015 tarihinde http://www. kameraarkasi.org/yonetmenler/farukkenc.html adresinden edinilmiştir. Atatürk Araştırma Merkezi. (1997). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II. Ankara: ADTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. Bayındır Uluskan, S. (2010). Atatürk’ün sosyal ve kültürel politikaları. Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi. Berktaş, E. (2008). 1939-1950 dönemi Türk sinemasının ekonomik, politik, toplumsal ve kültürel yapısı (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Beyoğlu, S. (2001). Sinema Karadeniz’de (1909-1933). Toplumsal Tarih, xvi(92), s. 47-50. Beyoğlu, S. (2018). İmparatorluktan Cumhuriyet’e Türk sineması (1895-1939). İstanbul: Dergâh Yayınları. Biryıldız, E. (1994). Atatürk ve sinema. Marmara İletişim Dergisi, (7), s. 251-256. Boztepe, V. (2007). 1960 ve 1980 askeri darbelerinin Türk siyasal sinemasına etkileri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Cantek, L. (2008). Cumhuriyetin büluğ çağı. İstanbul: İletişim Yayınları. Clark, T. (2004). Sanat ve propaganda. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Con, E. (2008). Alman ve İtalyan modelleri bağlamında faşist devlet sistemi (1922-1945) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne. Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015). Halkevlerinde eğitici sinema repertuarı: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde sinema, eğitim, propaganda (1923-1945). Sinecine, 6(2), s. 49-75. Çeliktemel-Thomen, Ö. (2016). ‘Müderris sinema’: Erken cumhuriyet Türkiye’sinde sinemayla eğitim misyonu. D. Bayraktar (Haz.), Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler, Cilt 12 içinde (s. 253-278). İstanbul: Bağlam Yayınları. Çiçek, E. (2006). Günümüzde devletler tarafından uygulanan psikolojik operasyonlar teorisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kara Harp Okulu Savunma Bilimler Enstitüsü, Ankara. Çocuk tiyatroları. (1938, 24 Nisan). Akşam. Dorsay, A. (1998). Sinema ve çağımız. İstanbul: Remzi Kitabevi. Duranoğlu, H. M. (2018). 1895’ten 1950’lere dünyada ve Türkiye’de sinema politikaları ve yansımaları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Egeli, M. H. (1954). Atatürk’ün bilinmeyen hatıraları. İstanbul: Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık ve Kâğıtçılık. Eğitici. (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Eğitim. (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Eğlence yerleri sinema ve tiyatro resimlerinde yapılan tenzilâttan istifade etmiyecek. (1938, 27 Temmuz). Akşam. Erbay, F., Erbay, M. (2006). Cumhuriyet dönemi (1923-1938) Atatürk’ün sanat politikası. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. Ertuğrul, M. (1989). Benden sonra tufan olmasın. İstanbul: Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları. Ertuğrul, M. (2007). Benden sonra tufan olmasın. İstanbul: Remzi Kitabevi. Esen, Ş. K. (2016). Türk sinemasının kilometre taşları. İstanbul: Agora Kitaplığı. Evren, B. (2006). Sinemamızın ilk Türk Müslüman kadınları. Sinematürk, (1). Gökmen, M. (1989). Türk sinema tarihi. İstanbul: Denetim Ajans Basımevi. Gökmen, M. (1991). Eski İstanbul sinemaları. İstanbul: İstanbul Kitaplığı Yayınları. Granda, C. (2012) Atatürk’ün uşağının gizli defteri. Ankara: Kentkitap. Gürata, A. (2004). Tears of love: Egyptian cinema in Turkey (1938–1950). New perspectives on Turkey, (30), s. 55-82. Güven, F. C. (1939). Halkevleri ve güzel sanatlar. Ülkü, xiii(73), s. 13-15. Hacıibrahimoğlu, I. Ç. (2012). Cumhuriyet ve hümanizma algısı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İnce, G. (2009). Örnek çözümlemelerle Türkiye ve İtalya’da politik sinema (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo Televizyon Sinema Bölümü, İzmir. Kaya-Mutlu, D. (2013). Film censorship during the golden era of Turkish Cinema. D. Biltereyst ve R. V. Winkel (Ed.), Silencing cinema film censorship around the world içinde (s. 131-146). New York: Palgrave Macmillan. Kılıç Hristidis, Ş. (2007). Sinemada ulusal tavır: “Halit Refiğ kitabı”. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Koçak, C. (2011). Tek-Parti söneminde muhalif sesler. İstanbul: İletişim Yayınları. Lüleci, Y. (2013). İktidar ve sanat (1923-1950) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Lüleci, Y. (2014). Erken cumhuriyet döneminde Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği arasındaki sanatsal ilişkiler: ‘Ankara: Türkiye’nin Kalbi’ belgeseli örneği. İnsan ve İnsan, (2), s. 40-61. Mahmudoğlu, M. S. (1997). Sovyet kültürünün Türkiye üstündeki olumlu etkileri. Toplumsal Tarih, viii(48), s. 30-38. Makal, O. (2005). Türk sinemasının uzun ve yorucu süreci ve yarını için düşünceler. Ankara, V. Türk Kültürü Kongresi: Cumhuriyetten Günümüze Türk Kültürünün Dünü, Bugünü, Geleceği, 17-21 Aralık 2002, Sahne Sanatları, Cilt: XI, Yayına Haz. Ömer Çakır, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. MTTB. (1973) Milli sinema açıkoturumu. İstanbul: MTTB Sinema Kulübü Yayınları. Muhsin Ertuğrul. (2018). Sinematürk. 29.06.2018 tarihinde http://www.sinematurk.com/kisi/1805-muhsinertugrul/ adresinden edinilmiştir. Onaran, Â. Ş. (1999). Türk sineması, cilt: 1-2. Ankara: Kitle Yayınları. Oylum, R. (2011). Rus sineması. İstanbul: Başka Yerler. Öğretici filmler için bir kanun lâyihası yapıldı. (1936, 20 İkincikanun [Ocak]). Cumhuriyet. Önder, S. ve Baydemir, A. (2005). Türk sinemasının gelişimi (1895-1939). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, vi(2), Aralık, s. 113-135. 22.06.2012 tarihinde http://sbd.ogu.edu.tr/makaleler/6_2_ Makale_7.pdf adresinden erişilmiştir. Özen, E. (2009a). Özön’ün paltosundan kurtulmak: Türkiye sineması tarihi çalışmalarının eleştirel bir değerlendirmesi. İletişim Araştırmaları, 7(1-2), s.13-47. Özen, E. (2009b). Geçmişe bakmak: Sinema tarihi çalışmaları üzerine eleştirel bir inceleme. Kebikeç, (27), s. 131-156. Özgüç, A. (2003). Türk film yönetmenleri sözlüğü. İstanbul: Agora Kitaplığı. Özön, N. (1995). Karagözden sinemaya Türk sineması ve sorunları, cilt: 2. Ankara: Kitle Yayınları. Özön, N. (2013). Türk sineması tarihi 1896-1960. İstanbul: Doruk Yayınları. Öztürk, S. (2005). Erken cumhuriyet döneminde sinema seyir siyaset. Ankara: Elips Kitap. Öztürk, S. (2006). Türk sinemasında ilk sansür tartışmaları ve yeni belgeler. Galatasaray İletişim, Haziran 2006, s. 47-76. 16.02.2011 tarihinde http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/serdar_ozturk_sansur_sinema.pdf adresinden edinilmiştir. Özuyar, A. (2011). Faşizmin etkisinde Türkiye’de sinema (1939-1945). İstanbul: Doruk Yayımcılık. Paça-Cengiz, E. (2015). Türkiye’de sinema, tarih ve temsil ilişkisi üzerine sorular. Toplumsal Tarih, (255), s. 86- 90. Pehlivanlı, H. (2008). Keskin Halkevi (20 Şubat 1938-1951). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, xxiv(72). 06.12.2012 tarihinde http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-72/keskin-halkevi-20-subat-1938-1951 adresinden edinilmiştir. Poulantzas, N. (1980). Faşizm ve diktatörlük. İstanbul: Birikim Yayımcılık. Sansür. (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Sargın, G. A. (2005). Ötekinin gözüyle Ankara’yı kurmak: Sovyet propaganda sinemasında devrimci bellek kaybı ve anımsama. T. Şenyapılı (Ed.), Cumhuriyet’in Ankara’sı içinde. Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Scognamillo, G. (2010). Türk sinema tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Sevim, S. (2016). Muhsin Ertuğrul: Türk sinemasının kurucusu mu yoksa günah keçisi mi? İnsan ve İnsan, 3(10), s. 64-83. 29.06.2018 tarihinde http://oaji.net/articles/2017/6179-1523619618.pdf adresinden edinilmiştir. Sinema filimlerinin konroluna ait talimatname. (1932, 19 Temmuz). Resmî Gazete. Sinema filmleri kontrol edilecek. (1932, 21 Temmuz). Cumhuriyet. Sinema, tiyatro resimlerinden indirme. (1948, 16 Ocak). Vatan. Sovyet sinemacılığının şah eseri ‘Birinci Petro’ filmi. (1938, 19 Şubat). Akşam. Soysüren, A. H. ve Yıldız, N. (2017) Erken cumhuriyet döneminde Türk sinemasının ulus-devlet politikalarıyla ilişkisi üzerine bir değerlendirme. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (35), s. 89-104. 14.06.2018 tarihinde http://dergipark.gov.tr/download/article-file/346214 adresinden edinilmiştir. Sütçülük için bir film. (1935, 18 Haziran). Tan. Şeker, K. (2006). İnönü dönemi kültür hayatı (1938-1950) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. Şentürk, N. (2001). Atatürk’ün özdeyişlerinde kültür sanat müzik yaklaşımı. N. Tan ve H. İvgin (Haz.), Uluslararası Atatürk ve güzel sanatlar sempozyumu bildirileri içinde. Ankara: 26-27 Ekim. Tacibayev, R. (2004). Kızıl Meydan’dan Taksim’e. İstanbul: Truva Yayınları. ‘Türkiye’nin Kalbi Ankara’ filmi. (1934, 18 Mart). Cumhuriyet. Ulusoy, K. ve Demirtaş, B. (t.y.). Cumhuriyet’in ilk yıllarında iki önemli kültür politikası: Halk evleri ve millet mektepleri. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, s. 1194-1195. Uyar, H. (2006). Atatürk dönemi iç politikası (1920-1938). Yakın Dönem Türk Politik Tarihi içinde (s. 43-76). Ankara: Anı Yayıncılık. Yılmaz, Y. K. (2007). Propaganda aracı olarak sinema: 1990 sonrası Amerikan filmlerinde propagandanın kullanımı üzerine bir çalısma (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Zürcher, E. J. (2006). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Cumhuriyet Arşivi (CA) Belgeleri CA, 030.01-66-409-3, s.1-3. CA, 030.01-66-409-3, s.4. CA, 030.10-133-958-13, s.1. CA, 030.10-133-958-13, s.2. CA, 030.10-3-17-30, s.3. CA, 030.10-3-17-30, s.3. CA, 030.10-146-43-1. CA, 030.10-146-43-3. CA, 030.18-01-02-41-91-7. CA, 030.18-01-02-52-11-16. CA, 030.18-01-02-67-64-16. CA, 030.18-01-02-87-44-5. CA, 030.18-02-29-45-16. CA, 030.18-01-02-87-70-16. CA, 030.18-01-02-88-73-2. CA, 490.01-1208-10-3, s.21. CA, 490.01-1221-56-2, s.26. CA, 490.01-1221-56-2, s.20. CA, 490.01-1221-56-2, s.14. CA, 490.01-1221-56-2, s.1-7.