- X k Ekinin Kiliniş, Kiplik ve Çatı Kategorisindeki İşlevleri

Yıl 2016, Sayı: 32, 97 - 114, 01.06.2016

Erkan Hirik

Öz

Türkçe ekler üzerine yapılan çalışmalarda işlevsel bakış açısının yeterince yaygınlaşmadığı görülmektedir. Bu nedenle eklerin çeşitli kullanımlarda hangi ölçütlere göre işlevler kazandığı, kök/gövdeye bağlandığı üzerinde yeterince tartışılan konulardan değildir. Ekler kök/gövdeye bağlanırken dil içi bir takım ölçütler belirmektedir. Özellikle fiilden isim yapan eklerde bu ölçütlerden birisi kılınıştır. Türkçe fiillerin kılınış türleri kendisine bağlanabilecek eklerin sınırını da çizmektedir. Bununla birlikte bu ekler kök veya gövdeye bağlandıktan sonra da kiplik ve çatı kategorisi başta olmak üzere bir takım anlamsal özellikler ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada Türkçenin en eski dönemlerinden bu yana aktif olarak kullanılan fiilden isim türetme işlevine sahip - X k eki ve bunun fiillere eklenirken hangi ölçüt ler e göre eklendiği konusu değerlendirilecektir. Bununla birlikte eklenmeyle ortaya çıkan bazı anlamsal değişimler incelenecektir

Anahtar Kelimeler

Biçimbilgisi, Kılınış, Kiplik, Çatı, Türkiye Türkçesi

Functions of - X k in Aktionsart, Modality and Voice Categories

Öz

It is seen that functional perspectives on the studies of Turkish suffixes do not seem common enough. Therefore, which functions these suffixes gain according to which criterion and connect to a root/stem in various usages are not among the subjects discussed enough. When these suffixes are connected to a root/stem, some intralinguistic criteria come out. Especially in the nominalization suffixes, one of these criteria is aktionsart. Aktionsart types of Turkish verbs also limit the range of suffixes which can be connected to themselves. In addition to that, after being connected to a root/stem, some semantic restrictions, notably modality and voice also appear. In this paper, - X k suffix, which has been used actively from the old Turkic to Turkish as a nominalization suffix, and its connection criteria to verbs will be assessed. At the same time, some semantic changes brought about will also be analysed

Anahtar Kelimeler

Morphology, Aktionsart, Modality, Voice, Turkish

Kaynakça

• ADAMOVIC, Milan, (1985). Konjugationsgeschichte Der Türkischen Sprache, Leiden, Brill.
• AKERSON, Fatma, (1994). “Türkçede Yüklem, Görünüş, Zaman ve Kip”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi, VIII. Dilbilim Kurultayı Bildiriler Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• AKSAN, Yeşim, (2003a). “Türkçe’de Durum Değişikliği Eylemlerinin Kılınış Özellikleri”, Dilbilim Araştırmaları, 1-14, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• AKSAN, Yeşim, (2003b). “Kılınış Ulamına Yaklaşımlar ve Türkçede Kılınış”, Günümüz Dilbilim Çalışmaları, 68-81, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• AKSAN, Yeşim; AKSAN, Mustafa, (2005). “Birleşik Eylemler, Sıralı Eylemler ve Görünüş”, M. Sarı & H. Nas (Ed.). Proceedings of the XIXth National Linguistics Conference, ss. 398-413, Şanlıurfa: Elif Printing House.
• AKSOY, Ömer Asım (1945). Gaziantep Ağzı, İstanbul: TDK Yayınları.
• AY, Özgür (2009). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi, Ankara: TDK Yayınları.
• BACANLI, Eyüp, (2007). “Aspekt, Kılınış ve Taksis Çerçevesinde Tavas Ağızlarındaki Şimdiki Zaman İşaretleyicilerinin Değerlendirilmesi”, Erdem, 16/48, 1-19, Ankara.
• BACANLI, Eyüp, (2008a). “Türkiye Türkçesindeki –miş Ekinin Dolaylılık ve Dolaylılık Dışı Kullanımlarında Zamansal Atıf”, Bilig. 44: 1-22.
• BACANLI, Eyüp, (2008b). “Türkçede Durağan ve Sonuçsal Durum Bildiren Şekiller”, 6. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, ss. 568-580, Ankara: TDK Yayınları.
• BACANLI, Eyüp, (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller, Ankara: TDK Yayınları.
• BANGUOĞLU, Tahsin, (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• BOGDAL, Klaus-Michael (2008). BA-Studium Germanistik: ein Lehrbuch, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg.
• BURAN, Ahmet (1996). “-Ik ekinin Anadolu Ağızlarında Kullanılışı“, TDAY- Belleten 1994: 11–18.
• BUßMANN, Hadumod, (2002). Lexikon der Sprachwissenschaft. 3. Auflage, Dritte, aktualisierte und erweiterte Aufl, Stuttgart: Alfred Kröner Verlag.
• BYBEE, Joan; PERKINS, Revere; PAGLIUCA, William (1994). The Evolution of Grammar: Tense, Aspect and Modality in the Languages of the World, University of Chicago Press, Chicago.
• CHRISTEN, Daniel, (2013). “Syntagma. A Linguistic Approach to Parsing”, arXiv preprint arXiv:1303.5960. CHRISTEN, Daniel, (2015). “Syntagma Lexical
• Database”, arXiv preprint arXiv:1503.05907.
• ÇÜRÜK, Selcen, (2010). “Olumsuzluk ve Kiplik Arasındaki İlişki: Bakış ve Yaklaşımlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, s. 57-72, Ankara.
• DEMİR, Nurettin (1997). “Die Vergangenheitsform auf -(y)ik in Anatolischen Dialekten”, Historical and Linguistic Interaction Between Inner-Asia and Europe, Proceeding of the 39th Permanent International Altaistic Conference (PIAC) Szeged. Hungary: June 16-21, 1996, [ed.] Berta, Arpad 1997 (= Studia uralo-altaica 39). Szeged. 65-79.
• DEMİR, Nurettin (2012). “Türkçede Evidensiyel”, Bilig, Yaz/Sayı 62, ss. 97-118.
• DEMİR, Nurettin, (2007). “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Geçmiş Zaman Eki –(y)XK”, Dil ve Edebiyat Yazıları, Mustafa İsen’e Armağan, Grafiker Yayınları, Ankara: 371- 385
• DEMİRCİ, Kerim, (2014). Türkoloji için Dilbilim: Konular, Kavramlar, Teoriler, Ankara: Anı Yayınları.
• DENY, Jean, (2012). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Kabalcı Yayınları
• DİRİK, Seval; KURİBAYASHİ Yuu, (2015). “Sazlı Köyü (Ayvacık/Çanakkale) Ağzında Görülen –(y)IK Eki ve İşlevi”, Dil Araştırmaları, Sayı 17 Güz: 119-134.
• ERGİN, Muharrem, (2009). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• FİLİZOK, Rıza, www.ege-edebiyat.org/docs/242.doc (Erişim Tarihi: 25.01.2016)
• GABAIN, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yayınları.
• GÜLSEVİN, Gürer, (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK Yayınları.
• GÜNŞEN, Ahmet, (2006). “Anadolu Ağızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi: - ıcı/-ici; -ucu/-ücü”, Turkish Studies, Volume 1/2: 54-84.
• HİRİK, Erkan, (2010). Türkiye Türkçesinde Olumsuzluk Eki, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale
• HİRİK, Erkan, (2014). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin Grameri: Fiil, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tez, Kırıkkale.
• HİRİK, Erkan, (2015). “Anlam Değiştirme Aracı Olarak Olumsuzluk Eki –mA”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Sayı 44: 167-185.
• HİRİK, Seçil, (2013). “Türkçede Kip-Kiplik Terimleri ve Tanımları Üzerine”, Bengü Beläk, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, (Editör: Bülent Gül), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara: 243-252
• HİRİK, Seçil, (2014). Türkiye Türkçesinde Bilgi Kiplikleri, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale.
• JOHANSON, Lars, (1971). Aspekt im türkischen. vorstudien zu einer beschreibung des türkeitürkischen aspektsystems, Studia Turcica Upsaliensia 1, Uppsala: Almqvist&Wiksell.
• JOHANSON, Lars, (2000). “Viewpoint Operators in European Languages”, (Ed. Östen Dahl). Tense and Aspect in the Languages of Europe, Mouton de Gruyter: 27-187.
• JOHANSON, Lars, (2003). “Evidentiality in Turkic”. Studies in Evidentiality. Ed. Alexandra Aikhenvald. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins. 273-290.
• KARABULUT, Ferhat, (2011). Türk Dilinde ve Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi Dilbilimsel Bir İnceleme, Ankara: Grafiker Yayınları.
• KARADOĞAN, Ahmet, (2008a). “Türkiye Türkçesindeki -DIk ve -An Sıfat-Fiil Eklerinde Sınır Vurgulayışın Rolü”, Türk Dili Dergisi, sayı 678: 519-527.
• KARADOĞAN, Ahmet, (2008b). “Türkiye Türkçesinde Yeni Bir Sıfat-Fiil Eki: -I”, Bilig, 46: 57-66.
• KARADOĞAN, Ahmet, (2008c).” Türkçede Sıralama Bildiren Zarf-Fiil Eklerinin Zamansal Yorumunda ‘Kılınış’ın Rolü”, 6. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara: TDK Yayınları.
• KARADOĞAN, Ahmet, (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış, Ankara: Divan Kitap.
• KERİMOĞLU, Caner, (2009). “Türkiye Türkçesinde Ettirgenlik.”, Turkish Studies, C.4/8: 1734-1745.
• KERİMOĞLU, Caner; AKSU, Cansu, (2015). “-DIr Biçimbiriminin Sözlü Söylemdeki Kiplik Alanları ve Kullanımları”, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı 17: 73-94.
• KESSEL, Katja; REIMANN, Sandra, (2005). Basiswissen Deutsche Gegenwartssprache, Fink, Tübingen.
• KİRİŞÇİOĞLU, M. Fatih, (2015). “Türkçede Fiilden İsim Yapma Eki –P”, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı 17: 7-17.
• KJØRUP, Sİren, (2009). Semiotik, Paderborn: W. Fink.
• KORKMAZ, Zeynep, (2007). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
• MİSKİOĞLU, Ahmet (1992). “Görülmeyen, Başkasından Duyulmayan (-ik’li) Geçmiş Zaman”, Türk Dili Dergisi 28: 1-3.
• ÖZTÜRK, Jale (2006). “Antakya Ağzında -°k ve -°şkAn Eklerinin Kullanımı”, Türk Dili Dergisi, 654: 530-535.
• PALMER, Frank Robert, (2001). Mood and Modality, Cambridge University Press, Cambridge.
• PAPAFRAGOU, Anna, (2000). Modality: Issues in the Semantics-Pragmatics Interface, Elsevier, Amsterdam; New York.
• SARI, İsa, (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• SEREBRENNİKOV, B. A.; GADJİEVA, N. Z., (2011). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihi Grameri, (Çev. Tevfik Hacıyev-Mustafa Öner). Ankara: TDK Yayınları.
• UĞURLU, Mustafa, (2003). “Türkiye Türkçesinde ‘Bakış’” (“Aspektotempora”). Türkbilig, 2003/5: 124-133.
• WECHSLER, Stephen, (2005). “Resultatives Under the ‘Event Argument Homomorphism’, Model of Telicity”, IN: Nomi Erteschik-Shir and Tova Rapoport (eds.) The Syntax of Aspect, Oxford University Press, 255-273.
• YILDIRIM, Faruk, (2006). Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları, I-II, Ankara.
• ZAL, Ünal, (2007). “Türk Kültüründe 'Ok'ların Taşıdığı Anlamlar ve 'Okumak' Fiilinin Ortaya Çıkışı Üzerine”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 167: 70-82.